مقدمه :عدم کارآیی مناسب عملیات واکسیناسیون، معضل همیشگی و ثابت مرغداران کشورمان بوده است.علیرغم به کاربستن جداول وبرنامه های مختلف و متغیر پیشنهادی کارشناسان و سازمانهای مربوطه ، بیماری هایی که جوجه علیه آنها واکسینه شده ، باز سر بر می آورند و تلفات و خسارات سنگینی به مرغداران وارد می کنند. وقتی که این نتایج با نتایج واکسیناسیون انسانی مقایسه شود،احتمالات مربوط به نواقص علمی وکارشناسانه درعرصه دامپزشکی، علیرغم میل ما، بصورت جدی تر ی بیرحمانه رخ می نمایند.این واقعیت که مرغداران تمایلی به گردن نهادن و التزام به برنامه های مختلف پیشنهادی ندارند ،شاهد این مدعاست که اعتماد و اطمینان آنها را به این برنامه ها، نتوانسته ایم جلب نمائیم. لذا بررسی وجستجوی دلایل این عدم اقبال اولویت واهمیت خاص دارد .
سعی کرده ام ضمن یک حصر فراگیر منطقی،مجموعه عوامل احتمالی دخیل دربه شکست کشاندن عملیات واکسیناسیون را، درشش بند ذیل محصور نمایم :
مسائل مربوط به خود واکسن
یکی ازدلایل ناموفق بودن عملیات آن است که سویه عامل عفونی مربوط به واکسن، باسویه عامل بیماریزا و رایج در منطقه تطبیق ندارد. طبیعتا در این موارد چون واکسن ربطی به عامل بیماریزا ندارد لذا نمی تواند ایمنی لازم را در مقابل آن ایجاد نماید . گاهی مشکل از تنوع پادگنی و سروتیپی عوامل بیماریزا و عدم امکان پوشش همهُ سویه ها است.چرا که عامل عفونی مرتبادرحال موتاسیون وتغییرچهرهُ ژنتیکی است. این مسئله درمورد ویروس آنفولانزاصادق است.جهت تمهید چاره دراین مورددست به ساختن واکسن های پلی والان و چند سویه ای می زنند که صرفا نوعی گسترش نسبی دامنهُ پوشش عوامل عفونی است . بعضا مشکل در سیاست گذاریهای وارداتی است . مثلا دیده شده که علیرغم پاسخ نسبی یک نوع واکسن از شرکت و کارخانهُ مشخص،ناگهان خرید آن قطع می شودو واکسنی که مسبوق به هیچگونه تجربه وآزمایشی نیست جای آنرا می گیرد، بدون آنکه همان نتیجه نسبی قبلی هم عاید مرغدار شود. دربسیاری مواردواکسنهای ساخت داخل، مؤثرتر از واکسن های مشابه خارجی، بوده اند .
مسائل مربوط به زنجیره ی انتقال و نگهداری :
واکسن از تاریخ تولید تاوقتی که بدست مصرف کننده برسد، می تواندازعوامل نامساعد فیزیکی متاثر گرددوخاصیت خود راازدست بدهد. واکسنهای وارداتی، زنجیره طولانی تری را از تولید تامصرف طی میکنند.علی القاعده بیشترین احتمال آسیب پذیری را باید در حلقه های نهایی زنجیره جستجو کنیم هر چه به مراحل اولیه نزدیکتر شویم، کیفیت نظارت جنبه کارشناسانه تری خواهد داشت. مشکلات احتمالی رادرحمل واکسن به شهرستانهاو بخصوص درحمل از مراکز استان به شهرهای کوچک وعلی الخصوص حمل ونگهداری واکسن پس ازتحویل به مرغدار باید جست.خاصه که قاطبه جمعیت و جماعت مرغدار ما، تصور ملموس و واضحی از تاُثیر و تُاثرات عوامل فیزیکی در تخریب واکسن و بخصوص واکسنهای زنده ندارند .
لذابایدازانتقال ونگهداری واکسنها بدورازتابش نور(ودرتاریکی)ونیزدرحرارت8-2درجهُ سانتیگراد مطمئن شد.در فصل گرم اجتناب از گرم شدن ودرفصل سرد دوری ازیخ زدن واکسنهااهمیت مضاعف پیدا می کند .
مسائل مربوط به زمان و مکان عملیات :
نحوه پراکندگی کانونهای بیماری،دربرنامه ریزی عملیات اهمیت خاص دارد.در مناطقی که کانون بیماری خاصی وجود ندارد استفاده ازواکسن مربوط بدان بیماری نه تنها توجیه ندارد بلکه باعث وارد کردن عامل ضعیف شدهُ بیماری میشودکه این عامل خود می تواند ضمن پاساژ یافتن، به حدت اصلی برسد .
حدت واگیریها نیز برشکل ونوع ودفعات واکسیناسیون اثرمی گذارد.طبیعتادرمناطق با ریسک بالا(high risk)برای ایجادتیترایمنی مناسب، ناچارازافزایش دفعات یا استفاده از اشکالی از واکسیناسیون هستیم که نتایج دقیق تر ومطمئن تری به همراه دارند (مثلا استفاده ازواکسن های تزریقی ).هرچه حدت بیماری بیشتر باشد،ازسد ایمنی ایجاد شده توسط واکسنهای ملایم تروکم حدت آسانتر خواهد گذشت و بقول معروف سد ایمنی شکسته خواهد شد و ایمنی حاصل شده ،قادر به رفع و دفع خطر بیماری نخواهد گشت .
حدت و شدت بیماری گاهی جنبه فصلی دارد و ارتباط دائمی با نوع ویروس ندارد.کما اینکه واگیریها ی فصل پائیز حدت بیشتری دارند و به همین سبب ضرب المثل "جوجه را آخر پائیزمی شمارند"،رایج گشته است. اولین ورود عوامل عفونی غیر بومی نیز به واسطه عدم ایجاد ایمنی محلی، از حدت بالا بر خوردارندکه در اولین درگیریهای آنفلولانزایی در کشور شاهد آن بودیم .
مسائل مربوط به تداخل واکسنها :
بایدجداول زمانی واکسیناسیون بنحوی تنظیم شودکه موجب تداخلات وکاهش تاثیرات واکسنها نگردد :
اگر هم واکسنهای کشته (روغنی ) و هم واکسنهای زنده یک بیماری در اختیار ماست ،باید مصرف واکسن زنده در اولویت زمانی قرار گیرد تا واکسن کشته بتواند زمینه ساز تکثیر عامل عفونی گردد .
بیشترین تاثیر واکسنهای یادآور (Booster)با فاصله زمانی 2-3 هفته ایجاد می شود .
ایمنی مادری جوجه تا 3 روزگی به دلایل عدم کامل جذب زرده کاهش نمی یابد ولی پس از آن به ازای گذشت هر 3 روز نصف می شود . این نیمه عمر، بستگی به سرعت رشد جوجه هم دارد. بطوریکه در طیور گوشتی بدلیل سرعت رشد،3 روز ولی در پولتها 6 روز است .
مهمترین تداخل،تداخل ایمنی مادری با واکسن است.جوجه ازطریق عمودی و مادری تاحدود3هفتگی ایمنی غیر فعال (پاسیو)در مقابل بیماریهایی که گله مادر در برابرآنها تیتر مناسب داشته است،دارد. ایمنی غیر فعال از طریق انتقال آنتی بادی مادری، از زرده به روده واز روده به جریان خون،حاصل می شود لذا این ایمنی براجرام وارد شده ازطریق دستگاه تنفس(مثل ویروس نیوکاسل) مؤثر نیست. اگر پیش از امحاءاین تیتر غیر فعال، واکسن زده شود، پادتن های مادری،پادگن های ویروسی را احاطه واز فعال(اکتیو)شدن سیستم ایمنی خودجوجه ممانعت می کنند.در واقع ایمنی مادری برسر ویروس واکسن همان بلایی را می آورد که با عامل بیماریزا میکند. لذا یا باید واکسیناسیون راتا حدود20روزگی به تاخیرانداخت یااینکه پادتنهای مادری رادر روزهای اول تولدجوجه با یک واکسن خنثی (نوترالیزه)نموده و سپس در فاصله ای مناسب، به واکسیناسیون مجدد برای تحریک سیستم ایمنی جوجه اقدام نمود. بواسطه وجود تیتر مادری، واکسنهای ملایم نمی توانندتاسه هفتگی سیستم ایمنی جوجه رافعال سازند.ایمنی مادری درگامبورو رئوویروس قوی، درنیو کاسل متوسط ولی دربرونشیت و لارنگوتراکئیت ناچیز است .
مصرف همزمان و حتی توام دو واکسن کشته با هم بلامانع است ولی استفاده همزمان واکسن کشته و زنده در یکروز، ممکن است پاسخ واکسن کشته راتحت الشعاع قرار دهد زیرا که سایت های سلولی در رقابتی نابرابر، به اشغال ویروس زنده درمی آید.درمصرف دوواکسن زنده باهم نیز ممکن است پاسخ واکسن ضعیف تر به همان دلیل،تحت الشعاع پاسخ واکسن قویتر، قرار گیرد. واکسن های توام آنهایی هستند که در یک ترکیب همگن استفاده می شونددرحالیکه واکسنهای همزمان بطور جداگانه ولی در زمان واحد و روزواحد مورد استفاده قرار می گیرد .
مسائل مربوط به مدیریت گله :
تغذیه تاثیر قابل توجه درپاسخ ایمنی جوجه نسبت به واکسن دارد.از آنجا که ساختار پادتن ها،عمدتا پروتئینی است،عدم بالانس پروتئین جیره، به ضعف توان پادتن سازی منجر خواهد شد که می تواند برنامه واکسیناسیون را به شکست بکشاند .
افلاتوکسین هاومایکوتوکسین ها باسرکوب سیستم ایمنی، بطور غیر مستقیم پروژهُ پادتن سازی را تحت تاُثیر قرار می دهند و از آن بدتر موجب افزایش حساسیت به واکسن و افزایش تلفات ناشی از عفونت های ثانویهُ حاصل استرس ها خواهند شد .
مصرف ویتامین پیش و پس از عملیات، برای کاهش استرس واردهُ ناشی از واکسیناسیون لازم است.درمواردی که این استرس شدید است استرسها با تضعیف سیستم ایمنی زمینه ساز عفونت های ثانویه میکربی اند و لذا در این موارد، استفاده ار آنتی بیوتیک هم پس از واکسیناسیون لازم است.در جوجه های MG+هم مصرف آنتی بیوتیک توصیه می شود . ولی در این موارد باید از مصرف آنتی بیوتیکهای آنابولیزان(مثل تتراسیکلن،کلرامفنیکل وفورازولیدن)که ایجاد پادتن رابلوکه میکنند،جداُ اجتناب شود. اما ماکرولیدها و بخصوص اریترومایسین در تقویت ایمنی واکسن مؤثرند .
مسائل مربوط به جوجه یکروزه:
میزان تیتر مادری جوجه می بایست در زمان بندی برنامه واکسیناسیون، لحاظ گردد تا از تداخل پادتن مادری و پادتن ویروسی جلوگیری شود .
جوجه های بیمار و وازده به هیجوجه نباید واکسینه شوند و بهتر است در زمان واکسیناسیون کلاحذف گردند.واکسیناسیون این جوجه ها موجب حساسیت فزاینده و گسترش بیماری و عفونت های ثانویه در گله می گردد.علت آن است که در این جوجه ها سیستم ایمنی در گیر بیماری است و نمی تواند معطوف واکسن شود . بطور کلی عوامل موثر در افزایش حساسیت به واکسن عبارتند از :
جوجه های درجه 2 یا بیمار .
ناچیزبودن ایمنی مادری که باعث میشودپاسخ ایمنی نسبت به پادتن،تعدیل نگردد.
پراکندگی زیادتیترمادری که باعث ابتلاءمتناوب وتدریجی جوجه های حساس و انتشار تدریجی بیماری می شود .
مکانیسم عمـــل واکسن
در کلی ترین دسته بندی، ایمنی "غیر اختصاصی" توسط انترفرن و گرانولوسیتها و فاگوسیتها (ماکروفاژها) علیه هرنوع عامل خارجی سازمان داده می شود. در کنار ایمنی غیر اختصاصی، ایمنی " اختصاصی" داریم که به انواع سلولی و همورال تقسیم می شود و دفاع علیه عفونتهای خاص را سازمان می دهد .
اندامهای مسئول ایمنی اختصاصی به دو دسته تقسیم می شوند :
اندام های اولیه لمفاوی شامل تیموس و بورس فابریسیوس .
اندام های ثانویه لمفاوی شامل طحال ، مغز استخوان ،زوائد مکل و روده کور ، غده هاردرین .
بطور خلاصه واکسن با تحریک سیستم ایمنی باعث ایجاد ایمنی فعال بجای غیر فعال مادری می شود .واکسنها یا ایمنی سلولی را فعال می کنند و یا ایمنی هومورال را .
ایمنی سلولی، وابسته به غده تیموس و لمفوسیت های آن (Tلمفوسیت) و گلبولهای سفید است و بیشتر دربیماریهای ویروسی و قارچی ایجاد میشود."واکنش افزایش حساسیت"، حاصل عملکرد این نوع ایمنی است.Tلمفوسیت ها درتیموس مستقرند و اسمشان را ازحرف اول تیموس می گیرند و با ترشح"لمفوکین"ها ایمنی لازم را ایجاد می کنند.در آزمایشات سرولوژی، وضعیت و میزان ایمنی سلولی مشخص نمی شود و فقط ایمنی هومورال سنجیده می شود؛در حالی که ایمنی سلولی در بیماریهایی نظیر آبله و مارک ،نقش اصلی تری نسبت به ایمنی هومورال دارد و درسایر بیماریها، نظیر نیوکاسل هم نقش دارند .
ایمنی هومورال،غیر وابسته به تیموس است واز طریق ایجاد پادتن ها(ایمونوگلوبولین ها)عمل میکند وعمدتا در بیماریهای میکروبی بوجود می آید. پادتن ها یا ایمونو گلوبولین ها به انواع E,A-M-G تقسیم می شوند75% آنها از نوع G هستندکه 15-5 روز پس از ورود عامل خارجی در خون ظاهر می شوند .
اولین ایمونوگلوبین ظاهر شده درخون، ازنوع M است که 3-2 روز پس از ورود عامل خارجی، ظاهر میشود.نوعA مسئول ایمنی مخاطات تنفس و گوارش است و از این نواحی ترشح می شود. نوعE در حساسیت ها ترشح میگردد. ایمنی وابسته به سلولهای B (Bلمفوسیت یاپلاسموسیتها)است که ساخت وسازایمونوگلوبولین هارافراهم می سازد.B لمفوسیت ها در بورس طیور یا مغز استخوان پستانداران ایجاد می شوند ونام خودرا ازحرف اول کلمه بورس گرفته اند. Bلمفوسیتها، مسئول پاسخ های یادآورند که سریع تر و قوی تر از پاسخهای بدن به اولین واکسن می باشند. سلولهای آلوده به ویروس نیز مواد پروتئینی موسوم به "انترفرن" را ترشح می کنند که خاصیت ضد ویروسی دارند .
پاسخ اولیه و ثانویه :
پاسخ اولیه پاسخی است که بدن به اولین واکسن نشان می دهد اما در تزریق واکسن یادآور (Booster) لمفوسیتهائی به نام لمفوسیتهای "خاطره ای" تحریک می شوند که خاطره واکسن اول را دارند و در نتیجه ایمنی سریعتر و طولانیتری ایجاد می کنند.
عوامل مضعف ایمنی سلولی عبارتند از بیماری مارک –وجود افلاتوکسین درجیره غذایی و نیز استرس گرمایی و سرمایی.عوامل مضعف ایمنی هومورال نیز شامل بیماری لوکوز و گامبور و افلاتوکسین ،استرس گرما و سرما وسوءتغذیه اند .
نحوه تولید واکسن ها
با پاساژ مکرر،عامل بیماریزا را در محیط های کشت یا بدن حیوانات آزمایشگاهی ، تخفیف حدت می دهند واز این موتانهای ضعیف، واکسن های زنده را می سازند .دو راه برای این کار وجود دارد :
1-کشت در جنین استریل حاصل از تخم مرغ SPF :
پس از کشت، به نسوج جنین ، تریپسین افزوده می شود تا بافت ها به تک سلول، تجزیه شوند.این سلولها درمحیط کشتهای مخصوص کاشته می شوند وسپس درانکوباتورن گهداری میشوند. در مرحله بعد به محیط کشت ها،ویروس تزریق و دوباره در انکوباتور گذاشته می شود.پس ازمدتی سلولی استخراج وتیتر سنجی می شود و سپس لئوفیلیزه و منجمد می گردد.
2-کشت در مایع الانتویید تخم مرغSPF :
ابتدا باید با ایجاد سوراخ کوچکی ویروس در مایع الانتوئیک تزریق و کشت داده می شود. پس از کشت،سوراخ ایجاد شده روی تخم مرغ بسته شده و به انکو باتور منتقل می شود. پس از مدتی مایع آلانتوئیک استخراج و تیتراسیون و منجمد می شود.اما واکسنهای کشته،اجرامی هستند که باحرارت زیادیا اشعه ماوراء بنفش یافنل یا فرمالین کشته شده اند (فرمله کردن).ویا فرآورده های سمی عوامل عفونی توکسین زا هستند که استخراج شده و برای افزایش تاثیر، بدانها مواد کمکی(اجوان)اضافه شده که بعضا همین مواد کمکی که معمولا از ترکیبات آلومینیوم می باشند،باعث واکنش موضعی درمحل تزریق می شوند که ناشی از واکنش ایمنی معروف به "آرتوس"می باشد .
واکسنهای زنده،در بدن پرندگان تکثیر و افزایش می یابند و بنابراین از پرنده ای به پرنده دیگر قابل انتقالند یعنی اگر در مواردی، پرنده ای هم واکسن نخورده باشد، با ویروسهای موجود درترشحات و فضولات سایر پرندگان،می تواند واکسینه شود. مکانیسم عمل واکسن زنده، بر جذب و تکثیر تدریجی و کند است تا بدن بتواند فرصت واکنش دفاعی داشته باشد در حالیکه در واگیری طبیعی با عوامل بیماریزا ،سیر بیماری و سرعت تکثیر آنان چنان زیاد است که مجالی برای تحریک و فعالیت سیستم ایمنی و مقابله با آن بوجود نمی آید . در واقع واکسن، نوعی بیماری خفیف و حساب شده با سیر کند برای فعال کردن سیستم ایمنی است . واکسن زنده به دلیل زنده بودن،طول عمرو تاریخ مصرف محدودتری از واکسن کشته داردو بصورت خشک و منجمد(لیوفیلزه) نگهداری می شود . ایمنی حاصل از واکسن زنده، 8-2 روز بعد ایجاد می شود ولی درخون پس از 15-10روز قابل سنجش است در حالیکه ایمنی حاصل از واکسن کشته ،3-2 هفته پس از تزریق بوجود می آید. از آنجا که واکسن کشته، قابل تکثیر نیست لذا میزان پادگن آن را بیشتر می کنند
