مقدمه: مصرف سرانه تخم مرغ در ایران در سال های 57-1356 با جمعیت حدود 36 میلیون نفر، حدود 3 کیلوگرم در سال بود. بعد از انقلاب اسلامی، تولید و مصرف تخم مرغ رو به افزایش گذارد، بطوریکه امروز با جمعیت حدود 80 میلیون نفر، مصرف سرانه به بیش از 11 کیلوگرم رسیده است. این مقدار مصرف سرانه تقریباً برابر متوسط مصرف سرانه جهان است.
تولید: گسترش مزارع تولید تخم مرغ در اقصی نقاط کشور، ظرفیت تولید این محصول را به بیش از 7 برابر اول انقلاب رسانده است. حدود 86 درصد تخم مرغ تولیدی در 11 استان کشور تولید می شود (جدول شماره 1). بنا به گزارش مرکز آمار ایران حدود 19 درصد واحدهای تخمگذار در سراسر کشور غیرفعال هستند.
تولید: گسترش مزارع تولید تخم مرغ در اقصی نقاط کشور، ظرفیت تولید این محصول را به بیش از 7 برابر اول انقلاب رسانده است. حدود 86 درصد تخم مرغ تولیدی در 11 استان کشور تولید می شود (جدول شماره 1). بنا به گزارش مرکز آمار ایران حدود 19 درصد واحدهای تخمگذار در سراسر کشور غیرفعال هستند.
جدول (1) استان های برتر تولید کننده
تخم مرغ همراه با تعداد و ظرفیت های تولیدی
|
|
استان |
تعداد واحد ها |
درصد واحد از کل |
ظرفیت نگهداری مرغ تخمگذار |
درصد ظرفیت از کل |
|
1 |
تهران |
127 |
7/9 |
17,212,110 |
16/8 |
|
2 |
قزوین |
58 |
3/6 |
10,718,535 |
10/4 |
|
3 |
اصفهان |
186 |
11/6 |
10,693,486 |
10/4 |
|
4 |
آذربایجان شرقی |
275 |
17/1 |
10,195,786 |
9/9 |
|
5 |
البرز |
97 |
6 |
9,809,820 |
9/6 |
|
6 |
خراسان رضوی |
222 |
13/8 |
9,223,418 |
9 |
|
7 |
قم |
163 |
10/1 |
9,015,080 |
8/8 |
|
8 |
مرکزی |
84 |
5/2 |
3,984,580 |
3/9 |
|
9 |
فارس |
37 |
2/3 |
3,180,550 |
3/1 |
|
10 |
گلستان |
14 |
0/9 |
2,506,000 |
2/4 |
|
11 |
یزد |
25 |
1/6 |
2,406,000 |
2/3 |
|
|
جمع استان ها |
1288 |
80/1 |
88,945,365 |
86/6 |
|
|
جمع کشور |
1607 |
100 |
102,653,167 |
100 |
حدود 17 درصد کل تخم مرغ کشور در استان تهران تولید می¬شود و پس از آن، استان های قزوین و اصفهان هرکدام با حدود 10 درصد کل تولید کشور در مقام های دوم و سوم قرار دارند.
نمودار شماره (1) مقدار تولید تخم مرغ مرغان صنعتی و سایر ماکیان را ظرف 10 سال گذشته (بین سال های 1386 تا 1395) نشان می دهد. در سال 1386 مجموعاً حدود 700 هزار تن تخم مرغ تولید شده، در حالیکه در سال 1395 تولید به رقم 950 هزار تن رسیده است. در واقع، متوسط رشد تولید طی دهه 86 تا 95 حدود 5/3 درصد در سال بوده و ظرف این دهه حدود 88 درصد تخم مرغ در مزارع صنعتی و مابقی از مرغان بومی و سایر ماکیان تولید شده است.
نمودار شماره (1) مقدار تولید تخم مرغ مرغان صنعتی و سایر ماکیان را ظرف 10 سال گذشته (بین سال های 1386 تا 1395) نشان می دهد. در سال 1386 مجموعاً حدود 700 هزار تن تخم مرغ تولید شده، در حالیکه در سال 1395 تولید به رقم 950 هزار تن رسیده است. در واقع، متوسط رشد تولید طی دهه 86 تا 95 حدود 5/3 درصد در سال بوده و ظرف این دهه حدود 88 درصد تخم مرغ در مزارع صنعتی و مابقی از مرغان بومی و سایر ماکیان تولید شده است.
نمودار شماره (2) متوسط قیمت تخم مرغ درب مرغداری را بین سال های 1380 تا 1396 نشان می دهد. از سال 1380 تا 1389 رشد قیمت تخم مرغ سالانه حدود 11 درصد بوده که کاملاً زیر نرخ متوسط تورم در این دوره (حدود 17 درصد) بوده است.
در زمستان 1389 که مزارع تخمگذار با بیماری آنفلوانزا مواجه شدند و حدود 12 میلیون قطعه مرغ حذف شد، به یکباره در سال 1390 قیمت تخم مرغ به حدود دو برابر سال 1389 رسید. تنها عامل افزایش صددرصدی قیمت تخم مرغ بین سال‌های 89 و 90، بیماری آنفلوانزا بود.
در زمستان 1389 که مزارع تخمگذار با بیماری آنفلوانزا مواجه شدند و حدود 12 میلیون قطعه مرغ حذف شد، به یکباره در سال 1390 قیمت تخم مرغ به حدود دو برابر سال 1389 رسید. تنها عامل افزایش صددرصدی قیمت تخم مرغ بین سال‌های 89 و 90، بیماری آنفلوانزا بود.
تلفات ناشی از شیوع بیماری آنفلوانزا در مرغداری‌های ایران در زمستان سال 1389، موجب زیانی حدود 300 میلیارد تومان و بیکاری حدود 10 هزار نفر شد.
در فاصله سال های 1392 تا 1395 به مدت چهار سال قیمت متوسط تخم مرغ حدود 34000 ریال درب مرغداری بود که تغییر چندانی در این سال ها نداشت. این در حالی است که بین این سال ها متوسط نرخ تورم مصرف کننده حدود 17 درصد بوده است. در سال 1396 صنعت مرغداری کشور مجدداً با شیوع آنفلوانزا مواجه شد. تاکنون (نیمه دیماه 1396) بیش از 270 کانون آنفلوانزا گزارش شده و قریب 15 میلیون مرغ تخمگذار معدوم شده است. متوسط قیمت تخم مرغ امسال تاکنون (نیمه دیماه 1396) نسبت به سال 95 حدود 30 درصد افزایش قیمت نشان می دهد.
متوسط قیمت تخم مرغ درب مرغداری در فروردین ماه 1396 حدود 36 هزار ریال بوده و در دیماه همین سال به حدود 60 هزار ریال رسیده است که به معنای متوسط افزایش قیمت حدود 70 درصد است ( نمودار شماره 3).
در فاصله سال های 1392 تا 1395 به مدت چهار سال قیمت متوسط تخم مرغ حدود 34000 ریال درب مرغداری بود که تغییر چندانی در این سال ها نداشت. این در حالی است که بین این سال ها متوسط نرخ تورم مصرف کننده حدود 17 درصد بوده است. در سال 1396 صنعت مرغداری کشور مجدداً با شیوع آنفلوانزا مواجه شد. تاکنون (نیمه دیماه 1396) بیش از 270 کانون آنفلوانزا گزارش شده و قریب 15 میلیون مرغ تخمگذار معدوم شده است. متوسط قیمت تخم مرغ امسال تاکنون (نیمه دیماه 1396) نسبت به سال 95 حدود 30 درصد افزایش قیمت نشان می دهد.
متوسط قیمت تخم مرغ درب مرغداری در فروردین ماه 1396 حدود 36 هزار ریال بوده و در دیماه همین سال به حدود 60 هزار ریال رسیده است که به معنای متوسط افزایش قیمت حدود 70 درصد است ( نمودار شماره 3).
ساختار و بازار:
تولید حدود 840 هزار تن تخم مرغ، از مرغان صنعتی در بیش از 1600 واحد تولیدی کشور صورت می گیرد. تک تک واحدها نسبت به کل تولید کشور ظرفیت بسیار ناچیزی دارند و لذا سهم هر واحد نسبت به تولید کل کشور قابل توجه نیست. در چنین ساختاری، بازار رقابت کامل شکل گرفته و موجب می شود که قیمت تخم مرغ درب واحدهای مرغداری در بسیاری از مواقع به حاشیه قیمت تمام شده برسد و حتی در مواقعی هم تولیدکنندگان تخم مرغ زیان کنند. در چنین بازاری تولیدکنندگان قدرت قیمت گذاری محصولاتشان را نداشته و به اصطلاح کاملاً قیمت پذیرند. رابطه عرضه و تقاضا تنها تعیین کننده قیمت ها در بازار است.
بیماری آنفلوانزا
شیوع بیماری ویروسی آنفلوانزا که در سال های اخیر خسارات سنگینی به تولیدکنندگان مرغ و تخم مرغ در سراسر جهان تحمیل کرده در ایران هم شدیداً زیانبار بوده است. بروز و شیوع این بیماری نه تنها دارایی تولیدکنندگان را هدر داده بلکه با افزایش قیمت محصولات صنعت طیور، هزینه‌های مصرف کنندگان را نیز افزایش داده است.
گسترش مزارع طیور، به خصوص در 11 استان ذکر شده در جدول (1)، تراکم واحدهای پرورش مرغان تخمگذار را افزایش داده و بستر مناسبی برای انتقال بیماری بین واحدهای تولید تخم¬مرغ را فراهم کرده است. زیان‌های هنگفتی که صاحبان مزارع تخمگذار در سال‌های قبل متحمل شده اند، موجب شده است که نتوانند واحدهای خود را بازسازی نموده و از هزینه‌های بهداشتی قرنطینه‌ای و عمرانی بکاهند. این زیان درسال 1394 حدود 350 میلیارد تومان و در سال 1395 حدود 420 میلیارد تومان برآورد شده است ( تقریباً 500 تومان به ازای هرکیلو تخم مرغ).
حدود یک سوم مرغداری های تخمگذار کشور چنان فرسوده‌اند که حداقل از نظر بهداشتی و مصرف انرژی، بهینه نیستند.
مرغ های بومی یا به اصطلاحی مرغان رنگی برای معیشت خانوارهای روستائی و یا بعضاً آن¬گونه که ادعا می‌شود، برای اشتغال¬زایی توزیع شده است. به دلیل بی سر و سامانی کنترل بیماری‌ها در روستاها، هنگام مواجهه با آنفلوانزا، این پرندگان بعنوان مراکز موثرانتشار بیماری عمل می کنند. لذا ضرورت دارد برای مدیریت این مشکل، علی‌الخصوص در استان‌های متراکم، بطور جدی تدابیری اندیشیده شود.
ایران کشور پهناوری است و در معرض عبور پرندگان مهاجر، که می‌توانند عامل انتقال بیماری باشند، قرار دارد. نشان داده شده که ویروس‌های جدا شده از ماکیان ایران با مثلاً آنچه که در روسیه مشاهده شده قرابت داشته است.
البته شاید به جرأت بتوان گفت که یکی از دلایل عمده انتقال این بیماری، مکانیکی (مثل رفت و آمد پرسنل و وسایل نقلیه) است. ویروس این بیماری توانایی تغییر و جهش دارد و به همین دلیل تا کنون واکسن و یا درمان مؤثری برای بیماری پیشنهاد نشده است.
سیاست کشورها در مقابله با این بیماری یا واکسیناسیون بوده یا معدوم سازی و ریشه کنی. در هر صورت هرکدام از این راه ها عواقب و تبعات پرهزینه خودش را دارد.
پیشنهادات:
1- دولت تسهیلات لازم برای بهینه‌سازی ابنیه و تاسیسات مرغداری‌های تخمگذار را فراهم نماید.
2- از جوجه ریزی و تولید تخم مرغ در واحدهای غیر مجاز اکیداً جلوگیری شود.
3- برای تولیدکنندگان و بازرگانان صنعت، مشوق‌های صادراتی در نظر گرفته شود.
4- بیمه طیور نسبت به جبران خسارت تولیدکنندگانی که از بیماری آنفلونزا متضرر می‌شوند، به موقع اقدام نماید.
5- از ساخت دان در مرغداری‌ها جلوگیری و مصرف دان آماده ترویج شود.
6- دولت از سازمان دامپزشکی کشور برای مقابله با بیماری آنفلوانزا حمایت مؤثرتری صورت دهد.
7- مزارع تولید تخم مرغ به مناطقی از کشور که احتمال بروز و شیوع بیماری کمتر است، انتقال یابد.
8- سازمان دامپزشکی کشور نسبت به مطلع کردن فعالان صنعت طیور، دولت و مردم در مورد بیماری آنفولانزا اقدام نماید. همچنین، این سازمان برای حفظ وجهه کشور و ایفای تعهدات بهداشتی نزد جامعه جهانی، هر رخداد بیماری آنفولانزا را به سازمان بهداشت جهانی دام ( OIE) اطلاع دهد.
تولید حدود 840 هزار تن تخم مرغ، از مرغان صنعتی در بیش از 1600 واحد تولیدی کشور صورت می گیرد. تک تک واحدها نسبت به کل تولید کشور ظرفیت بسیار ناچیزی دارند و لذا سهم هر واحد نسبت به تولید کل کشور قابل توجه نیست. در چنین ساختاری، بازار رقابت کامل شکل گرفته و موجب می شود که قیمت تخم مرغ درب واحدهای مرغداری در بسیاری از مواقع به حاشیه قیمت تمام شده برسد و حتی در مواقعی هم تولیدکنندگان تخم مرغ زیان کنند. در چنین بازاری تولیدکنندگان قدرت قیمت گذاری محصولاتشان را نداشته و به اصطلاح کاملاً قیمت پذیرند. رابطه عرضه و تقاضا تنها تعیین کننده قیمت ها در بازار است.
بیماری آنفلوانزا
شیوع بیماری ویروسی آنفلوانزا که در سال های اخیر خسارات سنگینی به تولیدکنندگان مرغ و تخم مرغ در سراسر جهان تحمیل کرده در ایران هم شدیداً زیانبار بوده است. بروز و شیوع این بیماری نه تنها دارایی تولیدکنندگان را هدر داده بلکه با افزایش قیمت محصولات صنعت طیور، هزینه‌های مصرف کنندگان را نیز افزایش داده است.
گسترش مزارع طیور، به خصوص در 11 استان ذکر شده در جدول (1)، تراکم واحدهای پرورش مرغان تخمگذار را افزایش داده و بستر مناسبی برای انتقال بیماری بین واحدهای تولید تخم¬مرغ را فراهم کرده است. زیان‌های هنگفتی که صاحبان مزارع تخمگذار در سال‌های قبل متحمل شده اند، موجب شده است که نتوانند واحدهای خود را بازسازی نموده و از هزینه‌های بهداشتی قرنطینه‌ای و عمرانی بکاهند. این زیان درسال 1394 حدود 350 میلیارد تومان و در سال 1395 حدود 420 میلیارد تومان برآورد شده است ( تقریباً 500 تومان به ازای هرکیلو تخم مرغ).
حدود یک سوم مرغداری های تخمگذار کشور چنان فرسوده‌اند که حداقل از نظر بهداشتی و مصرف انرژی، بهینه نیستند.
مرغ های بومی یا به اصطلاحی مرغان رنگی برای معیشت خانوارهای روستائی و یا بعضاً آن¬گونه که ادعا می‌شود، برای اشتغال¬زایی توزیع شده است. به دلیل بی سر و سامانی کنترل بیماری‌ها در روستاها، هنگام مواجهه با آنفلوانزا، این پرندگان بعنوان مراکز موثرانتشار بیماری عمل می کنند. لذا ضرورت دارد برای مدیریت این مشکل، علی‌الخصوص در استان‌های متراکم، بطور جدی تدابیری اندیشیده شود.
ایران کشور پهناوری است و در معرض عبور پرندگان مهاجر، که می‌توانند عامل انتقال بیماری باشند، قرار دارد. نشان داده شده که ویروس‌های جدا شده از ماکیان ایران با مثلاً آنچه که در روسیه مشاهده شده قرابت داشته است.
البته شاید به جرأت بتوان گفت که یکی از دلایل عمده انتقال این بیماری، مکانیکی (مثل رفت و آمد پرسنل و وسایل نقلیه) است. ویروس این بیماری توانایی تغییر و جهش دارد و به همین دلیل تا کنون واکسن و یا درمان مؤثری برای بیماری پیشنهاد نشده است.
سیاست کشورها در مقابله با این بیماری یا واکسیناسیون بوده یا معدوم سازی و ریشه کنی. در هر صورت هرکدام از این راه ها عواقب و تبعات پرهزینه خودش را دارد.
پیشنهادات:
1- دولت تسهیلات لازم برای بهینه‌سازی ابنیه و تاسیسات مرغداری‌های تخمگذار را فراهم نماید.
2- از جوجه ریزی و تولید تخم مرغ در واحدهای غیر مجاز اکیداً جلوگیری شود.
3- برای تولیدکنندگان و بازرگانان صنعت، مشوق‌های صادراتی در نظر گرفته شود.
4- بیمه طیور نسبت به جبران خسارت تولیدکنندگانی که از بیماری آنفلونزا متضرر می‌شوند، به موقع اقدام نماید.
5- از ساخت دان در مرغداری‌ها جلوگیری و مصرف دان آماده ترویج شود.
6- دولت از سازمان دامپزشکی کشور برای مقابله با بیماری آنفلوانزا حمایت مؤثرتری صورت دهد.
7- مزارع تولید تخم مرغ به مناطقی از کشور که احتمال بروز و شیوع بیماری کمتر است، انتقال یابد.
8- سازمان دامپزشکی کشور نسبت به مطلع کردن فعالان صنعت طیور، دولت و مردم در مورد بیماری آنفولانزا اقدام نماید. همچنین، این سازمان برای حفظ وجهه کشور و ایفای تعهدات بهداشتی نزد جامعه جهانی، هر رخداد بیماری آنفولانزا را به سازمان بهداشت جهانی دام ( OIE) اطلاع دهد.
