مقدمه : تلقیح مصنوعی روش مدیریتی بسیار ارزشمندی برای بهبود عملکرد تولید مثلی و ژنتیکی می باشد که توسط پرورش دهندگان دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد. این روش استفاده موثر از اسپرم حیوان نر را ممکن می سازد، به طوری که پیشرفت ژنتیکی تا حد زیادی افزایش یافته و بازده تولید مثل نیز در بسیاری از حالات بالا می رود. تلقیح مصنوعی در سال های گذشته بیشتر در آزمایشگاه ها و فعالیت های تحقیقاتی انجام و مورد استفاده قرار می گرفت ولی اخیرا جنبه علمی پیدا کرده است .
هنگامی که هیچ بیماری وجود نداشته باشد و مدیریت نیز خوب باشد، بازده استفاده از تلقیح مصنوعی حداقل به اندازه بازده تلقیح طبیعی خواهد بود. در مواقعی که بیماری های خاصی (به ویژه بیماری های مقاربتی) شیوع پیدا کنند، تلقیح مصنوعی به عنوان یک عامل مهم در کنترل این بیماری ها محسوب می شود.
در تلقیح مصنوعی پرندگان نر و ماده جدا از یکدیگر نگهداری می شوند، اسپرم از پرندگان نر جمع آوری و به درون واژن پرندگان ماده تلقیح می شود. هزینه های این روش را می توان با رقیق کردن اسپرم کاهش داد، به این صورت که تعداد کمتری اسپرم به تعداد بیشتری مرغ تلقیح شود. هر چند استفاده از تکنیک تلقیح مصنوعی بیشتر در بوقلمون، مرغ، پرندگان در حال انقراض و یا برنامه های اصلاح نژادی می باشد، ولی مزیت های فراوان موجب گسترش همه جانبه این تکنیک در صنعت طیور شده است. انجماد اسپرم طیور در حدود 50 سال است که مورد استفاده قرار گرفته است. نگهداری طولانی مدت و حمل و نقل آسان، ایجاد بانک ژنوم برای نژادهای بومی، برتر و گونه های در حال انقراض، عدم نیاز به نگهداری پرنده نر به واحد های پرورش طیور و کاهش انتقال بیماری ها از اهداف اصلی تلقیح مصنوعی می باشد.
ذخیره و نگهداری اسپرم:
استفاده از اسپرم تازه بیشترین باروری و هچ را به همراه دارد. در روش نگهداری اسپرم به صورت مایع، اسپرم های جمع آوری شده به نسبت های مشخص بارقیق کننده مناسب، رقیق شده و مورد استفاده قرار می گیرد.
در این روش با افزایش زمان ذخیره سازی، تحرک و باروری اسپرم کاهش می یابد.(نوع متابولیسم غالب در هنگام ذخیره سازی به صورت مایع، هوازی می باشد و نیاز به اکسیژن و تهویه کافی وجود دارد، به طوری که تحرک اسپرم به غلظت اکسیژن و بعضی از یون ها مانند کلسیم وابسته است) تغییرات شدید دمایی در فرآینده انجماد موجب یک شوک سرمایی می شود که جنبه های آسیبی زیادی دارد.
فاکتورهای غشایی از جمله سیالیت،نفوذ پذیری و ترکیبات لیپیدی در اثر انجماد اسپرم تحت تاثیر قرار می گیرند و قدرت باروری کاهش می یابد. در ذخیره سازی اسپرم به صورت مایع یا منجمد از رقیق کننده استفاده می شود. یکی از علت های کاهش باروری اسپرم در طول نگهداری در آزمایشگاه، اکسیداسیون اسیدهای چرب غیر اشباع در طول زمان نگهداری است. این اسیدهای چرب، فسفولیپیدهای اسپرم را از بین می برند. با افزودن آنتی اکسیدان ها ( ویتامین های C, E ) به اسپرم رقیق شده، اکسیداسیون اسیدهای چرب کاهش و زمان نگهداری اسپرم پرندگان افزایش می یابد.ویتامین E مهمترین آنتی اکسیدان طبیعی است که همراه آنزیم گلوتاتیون و پراکسیداز که دارای سلنیوم است، سلول ها را در برابر صدمات اکسیداتیو ناشی از رادیکال های آزاد محافظت می کند. ویتامین c نیز از آنتی اکسیدان های طبیعی موثر جهت جلوگیری از تشکیل رادیکال های آزاد می باشد.
لوازم مورد نیاز:
نیازی به لوازم زیاد یا پر هزینه وجود ندارد. این لوازم شامل یک عدد لوله آزمایش شیشه ای یا پلاستیکی جهت جمع آوری اسپرم از خروس، یک عدد سرنگ مخصوص، یک عدد رابط پلاستیکی، یک لوله شیشه ای باریک با قطر خارجی 5/. سانتی متر و طول 9 سانتی متر که در نوک سرنگ جهت تلقیح قرار می گیرد. گاهی که جمع آوری اسپرم از خروس مشکل است، از یک قیف پلاستیکی کوچک استفاده می شود. همچنین برای آسان شدن اسپرم گیری میزهای ویژه ای طراحی شده اند که پرنده نر در آن ها مهار شده و اجازه می دهد که یک فرد بتواند عمل جمع آوری را به تنهایی انجام دهد.
روش گرفتن اسپرم از خروس:
جهت جمع آوری اسپرم به دو نفر نیاز است، یک نفر جهت نگهداری پرنده و جمع آوری اسپرم و نفر دیگر (اپراتور) جهت تحریک کردن پرنده و کنترل خروج اسپرم. فرد نگهدارنده خروس را در حالت افقی به طور واژگون و با کف دست راست نگه می دارد، بنابراین سر خروس بین تنه فرد و آرنج او قرار می گیرد و پاهای خروس به راحتی حرکت می کند. جهت دستیابی به نتیجه مطلوب ضروری است که پرنده خیلی نرم و آزاد نگه داشته شود. فرد نگهدارنده از دست چپ خود پای خروس را خیلی نرم ولی ثابت در یک جا نگه داشته و با دست چپ خود پشت خروس را از بالای گردن لمس یا نوازش می کند. در همین حال چهار انگشت و شصت فرد قسمت های کناری بدن حیوان را لمس می کند. این دست کشیدن باید به صورت ثابت انجام شده و نباید خیلی سفت و محکم باشد. پیشنهاد می گردد که پیش از استفاده از اسپرم خروس ها، یک نمونه از اسپرم آن ها گرفته شودو از نظر قدرت جنبش و حرکت زیر میکروسکوپ بررسی گردد، چرا که بین میزان حرکت اسپرم و میزان باروری رابطه ای مستقیم دارد. توصیه می گردد که قفسه نگهداری خروس ها در مجاورت قفسه نگهداری مرغ ها باشد که در این صورت فاصله زمانی میان جمع آوری اسپرم و تلقیح آن به مرغ کاهش می یابد.
عمل تلقیح مصنوعی در مرغ:
مرغ را بایستی طوری گرفت که سر آن به عقب و پشت آن به طرف جلو باشد. سپس پاها را گرفته و پرهای دم را بالا برد و با فشار آوردن به مقعد، لوله تخم (اوی داکت) را خارج کرد. لوله تخم در قسمت چپ دهانه روده قرار دارد. در مرغ های تخم گذار بر گرداندن لوله تخم آسانتر است. عمل تلقیح مصنوعی به این صورت انجام می شود که دست راست فرد در قسمت بالای مقعد قرار گرفته و بنابراین انگشت شست و اشاره کلوآک به سمت بیرون نمایان می شود. پس از خارج کردن لوله تخم، ماهیچه ها تحریک شده و مانع ورود لوله می شوند که بایستی با فشار ولی با احتیاط لوله را وارد لوله تخم کرد. در همان زمان که اسپرم را به داخل لوله تخم تزریق می کنیم، فرد نگهدارنده اعمال فشار به حیوان را قطع کرده و مقعد به جایگاه عادی خود بر می گردد. مقدار اسپرم لازم جهت هر تلقیح حدود 1/0 سی سی کافی است ولی در نژادهای سنگین تا 5/0 سی سی هم توصیه می شود. باید توجه داشت که کیفیت اسپرم نیز در مقدار آن تأثیر دارد.
تلقیح مصنوعی بایست در هفته نخست 2 روز متوالی و سپس هر هفته یک بار انجام گیرد تا تخم مرغ های بارور تولید گردد. اسپرم ماکیان طول عمر بسیار کوتاهی دارد و عمل تلقیح می بایستی تا یک ساعت پس از جمع آوری اسپرم انجام گیرد. پیشنهاد می گردد که عمل تلقیح هر روز در یک زمان خاص انجام گیرد، بهترین زمان بین ساعات 4-2 بعداز ظهر می باشد، چرا که اکثر مرغ ها صبح ها یک تخم در مجرای عبور تخم خود دارند. بنابراین از عبور اسپرم جلوگیری کرده و موجب انسداد مسیر عبور اسپرم به سمت تخمدان می گردد. علاوه بر این، به علت اینکه در تابستان هوا در بعداز ظهر خنک تر می باشد، مرغ ها کمتر تحت تاثیر گرمای هوا قرار می گیرند. بررسی ها نشان می دهد که تخم مرغ ها پس از گذشت 2 روز از تلقیح، بارور بوده و تا حدود 2 هفته یا بیشتر باروری خود را حفظ می کنند. اگر در جریان تولید مثل از یک خروس دیگر جهت باروری مرغ استفاده شود، پیشنهاد می گردد که پیش از استفاده از خروس دوم، یک دوره سه هفته ای سپری شود.
