طیور نیز همانند انسان ها از استرس بیزارند . در واقع می توان گفت که استرس، سیستم ایمنی طیور را مختل می سازد و تأثیرات معکوسی بر روی بازدهی آنها دارد . همین دلایل برای پیشگیری از استرس کافی است.
در خصوص استرس بسیار بحث شده و مطالب زیادی نوشته شده اما همچنان یکی از چالش های بزرگ در رابطه با مدیریت صنعت مرغداری محسوب می گردد . بله ، استرس یک تهدید خاموش برای سلامت و بازدهی مرغ هاست . از این رو آن را خاموش می نامیم که هنگامیکه طیور تحت استرس باشند به ندرت از خود علائمی بروز می دهند بنابراین هم عامل و هم ضایعه ای که از خود به جا می گذارد ناشناخته می ماند .
·
استرس چیست ؟
تمامی موجودات زنده انرژی محدودی دارند . این انرژی در شرایط ناپایدار که به صورت تهدید و خطر بروز می کنند به حفظ تعادل آنها کمک می کند . به عنوان مثال ، در خصوص مرغ ها شرایط بسیار بد آب و هوایی ، واکسیناسیون ، نوک چینی ، عدم وجود فضای کافی در مرغداری و شرایط نامطلوب این چنینی یک استرس محسوب می شود . مادامیکه این چالش ها کوچک و گذرا و یا برای پرنده قابل تحمل باشند ، از انرژی درون خود برای مقابله با این موقعیت استفاده می کند و در نهایت بدون هیچ آسیب و گزندی و یا با صدمه ای ناچیز از این موقعیت رهایی می یابد . هنگامیکه این چالش ها به صورت جدی تر و در دفعات بیشتر بروز کند ، عواقب بدتری در انتظار پرنده است ؛ چنین مواردی منجر به پایین آمدن سیستم ایمنی بدن ، کاهش وزن گیری ، افزایش ضریب تبدیل خوراک ، کاهش تخمگذاری ، و به طور خلاصه کاهش سلامت عمومی و بازدهی پرنده می شود . تمامی این اتفاقات در واکنش پرنده برای مقابله با شرایط بحرانی به وجود می آید .
·
عامل واکنش های شیمیایی
عواملی که در سلامت پرنده دخالت دارد "عوامل استرس" یا "استرس زا" خوانده می شوند . در یکی از جلسات آموزشی از حضار پرسیده شد استرس چه معنایی در ذهن آنها دارد ، بعضی از مفاهیم عبارت بودند از : تنش ، نگرانی ، تشویش ، ترس ، تردید ، گرفتاری ، تهدید ، ناراحتی ، تحت فشار و مضیقه بودن ، تقلا کردن ، چالش ، پریشانی ، سختی ، تحمل کردن ، کشمکش . مسلماً این ها مفاهیمی است که مربوط به تجربیات انسانی است و از جنبۀ پزشکی برخی از احساسات از قبیل ترس ، استرس ، نگرانی و ناامیدی نه تنها تأثیراتی را بر روی ذهن و روان به جا می گذارند بلکه ناراحتی های جسمانی را نیز در پی خواهد داشت . امروزه پزشکان حتی بسیاری از بیماری های مربوط به پوست ، ناراحتی های گوارشی و قلبی و غیره را مربوط به عوامل و اختلالات روانشناسی دانسته اند . در صورتیکه این امر در خصوص انسانها صدق کند ، در مورد حیوان نیز قابل قبول و پذیرفته است . این امر در مورد حیوانات بزرگتر نظیر سگ یا گاو که در مقابل استرس عکس العمل شدیدتری نسبت به پرندگان از خود بروز می دهند ، بارزتر است .
·
مرغ ها فقط یک ماشین جوجه کشی نیستند !
اغلب ما به اشتباه تصور می کنیم که مرغ ها جاندارانی هستند که آستانۀ تحمل درد پایینی دارند . در صورتیکه مرغ نیز همانند سایر حیوانات از حواس فیزیکی خوبی برخوردارند اما مسلماً همانند انسان توانایی آینده نگری و تفکر منطقی را ندارند . به همین دلیل هم توانایی "انطباق پذیری" و یا "پذیرفتن" هیچ گونه تجربۀ منفی و یا تلخ را و لو آنکه مانند واکسیناسیون و یا نوک چینی که به سود آنهاست را ندارند و در مقابل این شرایط به ظاهر وحشتناک از خود واکنش های فیزیکی و یا شیمیایی انجام می دهند . به طور مختصر ، این امر با آزادسازی کورتیکوسترون که نوعی هورمون استروئیدی است و از غدد فوق کلیوی ترشح می شود، صورت می گیرد .
·
انواع استرس
در واقع دو نوع متمایز استرس وجود دارد که تحت عنوان اجتناب نا پذیر و قابل اجتناب شناخته می شوند . یک سری استرس هایی است که متعاقب عملیات واجب و ضروری نظیر واکسیناسیون ، نوک چینی ، کارهایی که در رابطه با وزن گیری و جابجایی و رشد سریع طیور و افزایش در تولیدات صورت می گیرد و گروه دیگر استرس هایی است که ما ناخواسته و در اثر بی توجهی و یا انجام سیاست های غلط مدیریتی بر روی پرنده اعمال می کنیم نظیر پرورش ونگهداری تعداد زیادی طیور در فضای محدود ، اعمال تغییرات ناگهانی ، تهویۀ بد ، و قرار گرفتن طیور در مقابل شرایط سخت محیطی .
یک مدیریت درست و خوب بایستی به نحوی باشد که از بروز استرس های قابل اجتناب پیشگیری کند و بروز استرس های غیر قابل اجتناب را کاهش دهد .
· تأثیر استرس بر روی مرغ ها
از دید تخصصی و فنی ، با قرار گرفتن پرنده در موقعیت استرس ، هورمون کورتیکوسترون از غدد فوق کلیوی ترشح می شود . این امر به پرنده در مقابله با استرس کمک زیادی می کند اما در عوض ، عوارض و لطمات زیادی را هم به دنبال دارد . در واقع می توان استرس و مکانیسم آن را به دستگاه خودپرداز (ATM) تشبیه کرد که پول نقد را به قیمت خالی کردن حسابمان برایمان مهیا می سازد . هنگامیکه پرنده تحت استرس قرار می گیرد آزاد سازی سریع گلوکز در خون صورت می گیرد و منجر به تقلیل گلوکوژن که ذخیرۀ قندی موجود در کبد و ماهیچه هاست می شود ؛ تنفس تغییر می کند ، همچنین این هورمون موجب تغییرات شیمیایی بر روی سطح pH روده می گردد . این تغییرات زمینه ساز رشد قارچ و باکتری می شود و متعاقباً بیماریهای معدی روده ای به وجود می آید . برخی مطالعات نشان داده اند که این هورمون استرس، زمینه ساز تشکیل و ازدیاد رادیکال های آزاد در بدن می شود که بسیار تأثیرات مخربی را از خود به جای می گذارند . همانگونه که استرس بر روی یک پرندۀ بالغ تأثیر می گذارد بر روی جنین نیز تأثیرگذار است .
مرغ از تغذیۀ روزانه خود ذخایر محدودی برای بقا ، رشد ، واکنش به تغییرات محیط زیست ، مکانیسم دفاعی و تولید مثل به دست می آورد ؛ با قرار گرفتن در شرایط استرس زا پرنده از همین ذخایر انرژی و پروتئینی استفاده می کند بنابراین ذخایر انرژی لازم و مورد نیاز برای رشد ، سلامت ، تولید مثل ، و سایر عملیات حیاتی مرغ تحلیل می رود . در نتیجه در روند رشد و تولید مثل پرنده سیر نزولی مشاهده می شود . میزان فضولات و مرگ و میر طیور بالا می رود . از دیگر عوارض استرس کاهش مقاومت بدن پرنده در مقابل عفونت های ویروسی ، قارچی ، باکتریایی و پایین آمدن سیستم ایمنی بدن است . به دنبال استرس، دستگاه سوخت و ساز بدن عملکرد بد و ضعیفی خواهد داشت . تحقیقات نشان داده است که استرس حتی بر روی کیفیت گوشت پرنده نیز تأثیرگذار است و کیفیت آن را پایین می آورد .
مطالعات کافی مبنی بر وقوع تمامی این عوارض بر روی انسان به همان صورت که بر روی حیوان و طیور تأثیر می گذارد ، وجود دارد .
· بهترین راه مقابله با استرس چیست ؟
1 – اولین و مهمترین شرط لازم برای مدیر مرغداری این است که به محض وقوع مشکل یا عارضه ای برای پرندگانش از اوضاع آگاه گردد . مسلماً این امر مستلزم برنامه ریزی دقیق است .
2 – شناخت سریع علائم استرس بسیار حائز اهمیت است ؛ این علائم شامل پوشش غیرعادی پر و بال ، مرتب کردن مداوم پرها با منقار ، افزایش پرخاشگری مثل سوراخ کردن پرها با نوک یا کانیبالیسم و یا حتی بی قراری و سرگردان راه رفتن پرنده است .
حتی تصور می شود که تخم به مدت طولانی تری درون غدد درونی طیوری که تحت استرس هستند ، نگه داشته می شود و در نتیجه در روند تخمگذاری تأخیر دارند . همچنین مرغ هایی که تخم رنگی می گذارند (تخم مرغ های محلی و قهوه ای رنگ) اغلب تخم مرغ های رنگ پریده می دهند.
3 – امروزه با توجه به فراوانی داروهای موجود در بازار ، مدیران مرغداری نیز بایستی انتخاب صحیح و شایسته ای داشته باشند . در این زمینه لازم است که بسیاری از مدیران آموزش لازم را ببینند چرا که استفاده از ویتامین ها ، مواد معدنی و فرمولاسیون های گیاهی به منظور مقابله با استرس در بسیاری از مرغداری ها مورد توجه قرار نمی گیرند .
در برخی از کشورها رفاه دام با تصویب قوانین و ضوابطی مبنی بر حمایت دام و طیور از قرار گرفتن در شرایط استرس زا و نامطلوب فراهم می گردد . حتی زمانیکه قانونی در این خصوص تصویب نشده ، مرغدار موظف است اهتمام و توجه و نظارتی را که پرندگان برای اهداف شغلی و تجاری ما لازم دارند به آنها ارائه دهد .
بعلاوه ، واضح است که عملکرد و بازدهی مرغ نیز همانند هر موجود زندۀ دیگری به میزان سلامت و آسایش و رفاهش بستگی دارد . مادامیکه نسبت به هر گونه شرایط سخت و نامطلوبی که پرنده تحمل می کند بی توجه باشیم ، استرس همچنان یک قاتل خاموش باقی خواهد ماند !
نویسنده : آقای لئو آنتونی / مشاور مدیریت مرغداری در هند
