تریتیکاله جایگزین برتر برای ذرت در ایران

تریتیکاله اولین غله ساخته دست بشر می باشد که از 30 سال گذشته در دنیا تولید تجاری آن آغاز شده است. این گیاه محصولی موفق از تلافی گندم و چاودار بوده که از طرفی واجد خصوصیات مطلوب چاودار از جمله رشد سریع و قابلیت تولید اراضی فقیر و کم بازده و از طرف دیگر دارای خصوصیات برتر کیفی و زراعتی گندم می باشد. کاشت تریتیکاله در مناطق مختلف دنیا طی سه دهه اخیر بیانگر تطابق و سازگاری آن در محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی متفاوت است. در آغاز هدف از تولید تریتیکاله جهت تغذیه انسان بوده ولی به علت پایین بودن کیفیت نانوایی آرد آن در مقایسه با گندم هم اکنون به عنوان یک گیاه علوفه ای گشت می گردد. اعتقاد بر این است که در آینده ای نه چندان دور تریتیکاله می تواند به عنوان یک گیاه علوفه ای موفق معرفی شود. نتایج بررسی های انجام یافته در ایران نشانگر این واقعیت است که عملکرد ماده خشک و دانه تریتیکاله حدود دو برابر جو می باشد.
آرد این دانه، علی رغم کیفیت غذایی برتر نسبت به بقیه غلات خاصیت نانوایی ندارد و همین علت آن را مناسب برای تغذیه طیور کرده است.

 

تاریخچه پیدایش و اصلاح تریتیکاله:
تریتیکاله غله جدیدی است که به وسیله انسان و در نتیجه تلافی ژنوم گندم (جنس Triticum) و چاودار (جنس Secale) به وجود آمده است. نام علمی گونه های به وجود آورنده آن گرفته شده است و پیدایش آن به بیش از یک قرن قبل باز می گردد. در سال 1875 شخصی به نام ویلسون گزارش در مورد هیبرید گندم چاودار داد این گیاه به طور طبیعی غیر بارور بود. نخستین تریتیکاله بارور توسط ریمپائو در سال 1888 به وجود آمد.
مطالعات اساسی در زمینه تریتیکاله را مونتزینگ به سال 1935 در سوئد آغاز کرد در سال 1937 با کشف و کاربرد ماده کلشی سین توسط آیگستی تحول فوق العاده در باروری هیبریدهای عقیم گیاهان زراعی به وجود آمد در نتیجه وقتی که گیاهان حاصل از تلافی والدین (نسل F1) تحت تیمار کلشی سین قرار گرفتند، کروموزوم ها مضاعف گردیدند و به واسطه این پیشرفت تریتیکاله بارور تولید گردید.
اگر در تلافی بین گندم و چاودار از گندم تتراپلوئید (T.durum) استفاده گردد. تریتیکاله حاصل اوکتا پلووید خواهد بود تا اواخر سال های دهه 1930 پروژه های تحقیقاتی اروپایی پیرامون ارزیابی تریتیکاله های اوکتاپلوئید اولیه دور می زد که البته عملکرد پایین این نوع گیاهان غالبا به خاطر ناباروری گسترده امیدوار کننده نبود.
ریلی و چایمن عقیده داشتند که پدیده عقیمی و نیمه عقیمی در تریتیکاله های اوکتاپلوئید به علت ناسازگاری عمومی بین ژنوتیپ گندم که گیاهی خودبارور و ژنوتیپ چاودار که گیاهی است دگربارور، به وجود می آید.
در اوایل دهه 1950 عده ای از محققین در اروپا و آمریکای شمالی به وسیله تلافی گندم های تتراپلوئید و چاودار شروع به تکثیر تریتیکاله های هگزاپلوئید نمودند که در نتیجه این تلافی ها تریتیکاله های هگزاپلوئید اولیه بدست آمد. تحقیقاتی که از آن زمان تاکنون صورت گرفته نشان داده که تولید هگزاپلوئیدها نسبت به اوکتا پلوئیدها موفقیت آمیزتر بوده و از باروری مطلوب برخوردار می باشند. به همین دلیل امروزه اکثر برنامه های اصلاح نباتات تریتیکاله در تمام جهان صرف اصلاح انواع هگزاپلوئید می گردد.

طبقه بندی:
تریتیکاله شامل انواع اوکتاپلوئید، هگزاپلوئید و تتراپلوئید اولیه و ثانویه می باشد به دلیل اینکه کروموزوم های تریتیکاله از تلافی دو گیاه متفاوت به وجود می آید، ممکن است نوعی ناسازگاری ژنتیکی بین آن ها وجود داشته باشد، به همین دلیل تریتیکاله های اولیه با مشکلاتی همچون، حساسیت به طول روز، دیررسی، جوانه زنی قبل از برداشت زیاد بودن موارد عقیمی، خوابیدگی و چروکیدگی دانه همراه بودند. لازم به ذکر است که تلافی بین گندم دیپلوئید و چاودار به آسانی میسر نبوده و بنابراین تاکنون عملا تریتیکاله تتراپلوئید (AARR) تولید نشده است.

سطح زیر کشت و تولید جهانی:
نزدیک به 30 سال است که تریتیکاله به صورت تجاری در دنیا تولید می گردد و هر سال به سطح زیر کشت جهانی آن افزوده می شود با این حال در بسیاری از کشورها از جمله ایران تکثیر ارقام مختلف آن یا هنوز در مرحله آزمایشی است یا در مرحله اولیه آزمون تولید تجاری می باشد.
مجارستان اولین کشوری بود که سال 1968 اقدام به تولید تجاری تریتیکاله نمود.
از نظر سطح کشت بیشترین درصد زراعت تریتیکاله مربوط به اروپا 78 درصد و بعد از آن آمریکای شمالی 7 درصد آفریقا 6 درصد آمریکای لاتین 5 درصد و استرالیا 4 درصد می باشد. در آسیا به استثنای چین که تولید تجاری اندکی دارد معمولا تریتیکاله در کشور دیگری به صورت تجاری تولید نمی شود.
سطح زیر کشت این محصول در دنیا به دلیل دارا بودن دامنه سازگاری وسیع، میزان عملکرد مطلوب و رشد در خاک های غیر حاصل خیز افزایش می یابد به طوری که بعضی از کارشناسان معتقدند با جایگزینی آن در نقاطی از دنیا که کشت گندم و جو در آن ها اقتصادی نیست، سطح زیر کشت تریتیکاله در آینده ای نزدیک به محدود 10 میلیون هکتار برسد. تحقیقات انجام شده بر روی تریتیکاله تاکنون منجر به شناسایی چند رقم از آن، از جمله تریتیکاله های هگزاپلوئید کامل به نام های (مبات اس) برای کشت بهاره و (ژوانیلو-92) برای مقایسه سردسیر با حدود 20 درصد برتری عملکرد نسبت به ارقام شاهد گندم، شده است و در کل امروز بهترین تریتیکاله هایی که در آزمایش های بین المللی مقایسه عملکرد در سمیت مورد بررسی قرار می گیرد از ارقام محلی گندم عملکرد بهتری دارند.

تریتیکاله جایگزین برتر برای ذرت در ایران:
با توجه به محدودیت کشت ذرت در کشور ایران از نظر آب مورد نیاز، شرایط آب و هوایی، مسطح نبودن اراضی کشاورزی، فرهنگ کشاورزی منطقه و غیره، انگیزه جایگزین نمودن بعضی از مواد خوراکی به جای ذرت برای تامین انرژی جیره های غذایی طیور وجود دارد. یکی از این دانه ها تریتیکاله می باشد که می توان از آن در تهیه جیره های غذایی طیور استفاده کرد. در اکثر نقاط دنیا که سویا یا مواد غذایی دیگر جهت تامین پروتئین لازم در دسترس نبوده است، استفاده از تریتیکاله با پروتئین بالا سبب کاهش استفاده از کنجاله سویا و در نتیجه کاهش هزینه خوراک طیور شده است. وقتی که لیزین جیره غذایی کم است دانه تریتیکاله می تواند نیاز لیزین مرغ های تخم گذار را تامین کند. به طوری که اختلاف مقدار لیزین دانه تریتیکاله در مقایسه با مقدار لیزین توصیه شده برای مرغان تخم گذار بسیار جزئی است.
به هر حال چندین مطالعه نشان داد که انواع مختلفترتریتیکاله می تواند در سطوح مختلف جیره ها، بدون تاثیر نامطلوب روی عملکرد، به جوجه های گوشتی خورانده شود. ولی برخی از مطالعات دیگر نشان دادند که اثرات منفی گنجاندن سطح بالایی از تریتیکاله در جیره غذایی، مشهود می باشد و پیشنهاد کردند که حداقل جایگزینی 15 درصد از کل غله در جیره های جوجه ها اعمال گردد. سایر مطالعات حاکی از هیچ گونه اثر نامطلوبی روی بازدهی جوجه های گوشتی هنگام گنجاندن 75 درصد از تریتیکاله در جیره و یا 100 درصد از تریتیکاله، نبودند. برخی مطالعات نشان دادند که تریتیکاله (کلسترول، تری گلسیرید و HDL جوجه ها) و (کلسترول پلاسما در موش های صحرایی) را کاهش می دهد.
اطلاعات در مورد استفاده از تریتیکاله در جیره های بوقلمون در مقایسه با سایر غلات محدود است. هدف این مطالعه، مقایسه عملکرد بوقلمون های گوشتی که از جیره های حاوی سطوح مختلف تریتیکاله تغذیه می کنند می باشد. به علاوه، بازده لاشه و ترکیبات خونی بوقلمون ها ارزیابی می گردد.

ترکیب شیمیایی و کیفیت غذایی تریتیکاله:
ترکیب شیمیایی و کیفیت غذایی آن مشابه گندم و چاودار می باشد، تریتیکاله در مقایسه با گندم، ذرت، برنج، چاودار و یولاف درصد پروتئین بیشتری دارد و از نظر اسید آمینه های ضروری نیز وضعیت مطلوبی دارد، تریتیکاله تا حدودی مواد معدنی بیشتر و میزان ویتامین برابر با گندم دارد، مجموعه این عوامل سبب می گردد که نسبت به سایر غلات از نظر کیفیت غذایی واجد برتری مشخص باشد.

پروتئین:
به طور معمول میزان پروتئین دانه بین 11 تا 14 درصد در نوسان است، هر چند در ارقام مختلف در بعضی از نقاط دنیا دامنه نوسان درصد پروتئین از حداقل 9 تا حداکثر 23 درصد به علت اثرات ناشی از ژنوتیپ و محیط به خصوص در اثر استفاده از مقادیر متفاوت کودهای از ته مشاهده شده است. تریتیکاله محتوی آلبومین بیشتر و پرولامین کمتر نسبت به گندم می باشد.
مقدار اسید آمینه لیزین تریتیکاله از گندم بیشتر و از چاودار کمتر است به عبارتی میزان لیزین تریتیکاله حد واسط والدین خود می باشند با این وجود لیزین در تریتیکاله نیز همانند تمام غلات جز اسید آمینه های محدود کننده می باشد. متوسط لیزین تریتیکاله 1 / 3 درصد بود که در اوایل دهه 1970 به حدود  7 / 3 درصد بالغ گردید.
متیونین دومین اسید آمینه محدود کننده در تریتیکاله است که میزان آن حدودا برابر با متیونین گندم می باشد، محتوی گروتئین تریتیکاله رابطه تنگاتنگی با چروکیدگی دانه و در نتیجه عملکرد آن دارد.

خوراک دام و طیور:
دانه تریتیکاله به دلیل محتوی پروتئین بیشتر نسبت به دانه جو و ذرت منبع انرژی با ارزشی جهت تغذیه دام و طیور می باشد، در غلات اسید آمینه های لیزین و متیونین به ترتیب به عنوان محدود کننده ترین اسید آمینه شناخته شده اند ولی میزان این دو اسید آمینه در تریتیکاله نسبت به اغلب غلات مطلوب تر می باشد بنابراین به دلیل کمیت و کیفیت برتر پروتئین، تریتیکاله در مقایسه با جو، ذرت و گندم جهت تغذیه طیور وغیر نشخوارکنندگان به عنوان یک منبع بالقوه با ارزش غذایی بالا شناخته شده است، نتایج آزمایشات متفاوت نشان می دهد که چنانچه دام ها به جای گندم و ذرت خوشه ای با تریتیکاله تغذیه شوند به دلیل قابلیت هضم پروتئین و کارائی تغذیه ای بالا میزان غذای کمتری مصرف می گردد.
بررسی های انجام پذیرفته به صورت مشاهده ای در گرگان جهت استفاده از تریتیکاله رقم مبات اس نشان می دهد که این رقم به طور موفقیت آمیزی می تواند در جیره طیور مورد استفاده قرار گیرد. بعضی مواقع هنگامی که درصد زیادی از جیره غذایی را تریتیکاله تشکیل می دهد، کاهش اشتها در دامها مشاهده می گردد محققین علت این امر را احتمال آلودگی دانه ها به سیخک می دانند از این نظر یکی از مهمترین مشکلات تریتیکاله در ارتباط با تغذیه دام ها مربوط به آلودگی دانه ها به این بیماری می باشد که در نتیجه آن کاهش شدید در جذب غذا و افزایش وزن صورت می گیرد.
تحقیقات متعدد نیز نشان داده تریتیکاله در صورتیکه فاقد آلودگی به سیخک باشد جهت جیره غذایی طیور فوق العاده مناسب است، علاوه برارزش غذایی مطلوب دانه تریتیکاله نسبت به سایر غلات در آزمایشات متعدد ثابت شده که کمیت و کیفیت علوفه تریتیکاله هم مطلوب بوده بنابراین استفاده از آن جهت تعلیف دام ها در مقایسه با سایر غلات اقتصادی به نظر می رسد در بین غلات ریز دانه مشخص شده که قابلیت هضم برگ ها در تریتیکاله و یولاف حداکثر و در گندم و چاودار حداقل می باشد-بیشنوی و همکاران (1978) گزارش کردند که عملکرد علوفه خشک و سبز تریتیکاله به طور معنی داری در مقایسه با گندم، جو، چاودار و یولاف بیشتر است. به طوری که می توان آن را در مرحله خمیری برداشت و با توجه به عملکرد قابل قبول و کیفیت مطلوب علوفه سبز از آن جهت سیلو استفاده نمود.
نتایج بررسی ها در مناطقی از آمریکا مشخص ساخته که تریتیکاله از لحاظ میزان علوفه خشک، سبز و دانه قابل مقایسه یا جو می باشد.
همچنین آزمایشات صورت گرفته در مناطق شمالی سوریه نشان می دهد که برخی از لاین های تریتیکاله نسبت به جو در کشت دو منظوره، علوفه سبز و دانه بیشتری تولید می نمایند از طرفی مشخص شده است که تریتیکاله از نظر خوش خوراکی برتر و یا حداقل برابر با جو می باشد.

استفاده تریتیکاله در مرغان تخم گذار:
به منظور استفاده از تریتیکاله به جای ذرت در تغذیه مرغان تخم گذار تجاری پس از تخمین انرژی قابل متابولیسم تریتیکاله با استفاده از نسبت های جایگزینی 25 ، 50 ، 75 ، 100 درصد تریتیکاله فرآیند شده تریتیکاله خیسانده شده در آب به مدت زمان 8 ساعت به نسبت وزنی برابر با آی و تریتیکاله فرآیند شده با آنزیم (آنزیم تجاری بیوفید پلاس) به میزان 1000 قسمت در میلیون به جای ذرت جیره های با انرژی و پروتئین یکسان تنظیم و در یک آزمایش با طرح آماری کاملا تصادفی و روش تجزیه فاکتوریل با 12 تیمار و 4 تکرار برای هر تیمار به 4 قطعه مرغ تخم گذار 15 روزه از هیبرید تجاری هایلان به مدت 9 هفته داده شده و نتایج هر تیمار با جیره شاهد براساس ذرت و سویا بدون تریتیکاله با استفاده از آزمون تی-استیودنت مقایسه گردید.
در طول آزمایش میانگین خوراک مصرفی، میانگین وزن تخم مرغ، میانگین درصد تولید تخم مرغ، میانگین بازده غذایی، میانگین وزن مخصوص تخم مرغ، میانگین وزن پوسته تخم مرغ و میانگین کیفیت داخلی تخم مرغ مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که اثر مقادیر مختلف جایگزینی دانه تریتیکاله به جای ذرت اثر نوع فرآیند روی دانه تریتیکاله و اثر متقابل این دوبر روی میزان خوراک مصرفی معنی دار نمی باشد، افزودن آنزیم و خیساندن دانه تریتیکاله در آب میزان خوراک مصرفی را افزایش داده هست ولی اختلاف موجود با جیره شاهد معنی دار نبود.
اثر مقادیر مختلف جایگزینی دانه تریتیکاله به جای ذرت اثر نوع فرآیند برروی دانه تریتیکاله جایگزین ذرت با جیره شاهد در یک گروه قرار گرفته است با افزایش میزان جایگزینی از میانگین وزن تخم مرغ کاسته شده و این کاهش در 10 درصد جایگزین بسیار محسوس است افزودن آنزیم به جیره های حاوی تا 75 درصد تریتیکاله به جای ذرت تفاوت معنی داری را در مقایسه با جیره شاهد بر روی وزن تخم مرغ ایجاد ننمود. در مورد درصد تولید تخم مرغ میانگین های درصد تولید تخم مرغ جیره های شاهد با جیره های حاوی 50 درصد تریتیکاله جایگزین ذرت بالاتر بوده و درصد تولید تخم مرغ با جیره های 75 و 100 درصد تریتیکاله جایگزین ذرت نسبت به جیره شاهد پایین تر بوده و نوع فرآیند تاثیری در بهبود تولید تخم مرغ در مغان تغذیه شده با تریتیکاله نداشت-از نظر بازده غذایی میزان جایگزینی 25 ، 50 ، 75 درصد نسبت به جیره شاهد ارزش غذایی بیشتری را نشان داد.
در 100درصد جایگزینی بازده غذایی بالا و با جیره شاهد اختلاف معنی داری داشت وزن مخصوص تخم مرغ و پوست بر اثر سطوح مختلف جایگزینی تریتیکاله و نحوه فرآیند آن تغییری ننمود. کیفیت داخلی تخم مرغ با تغذیه جیره های حاوی تا 50 درصد تریتیکاله به جای ذرت کاهش نیافت و نحوه فرآیند تریتیکاله تاثیری در بهبود کیفیت تخم مرغ نشان داد.

جایگزینی تریتیکاله بجای ذرت در جیره های غذایی جوجه های گوشتی:
به منظور استفاده از تریتیکاله بجای ذرت در تغذیه جوجه های گوشتی پس از تخمین انرژی قابل متابولیسم تریتیکاله با استفاده از نسبت های جایگزینی 25 ، 50 ، 75 ، 100 درصد تریتیکاله فرآیند نشده، تریتیکاله خیسانده شده در آب (به مدت 8 ساعت به نسبت وزنی برابر با آب) و تریتیکاله فرآیند شده با آنزیم بجای ذرت، جیره های با انرژی و پروتئین یکسان تنظیم و در یک آزمایش با طرح آماری کاملا تصادفی و روش تجزیه فاکتوریل با 12 تیمار و 4 تکرار برای هر تیمار به مدت 416 قطعه جوجه گوشتی به مدت 7 هفته پس از یک هفته از رشد اولیه جوجه ها و با جیره شاهد براساس ذرت سویا (بدون تریتیکاله) مقایسه گردید. در طول آزمایش افزایش وزن جوجه ها، میزان خوراک مصرفی، بازده غذایی به صورت هفتگی و در دوره های آغازی و رشدی و نیز در کل دوره اندازه گیری شد. درصد تلفات و هزینه افزایش یک کیلوگرم وزن زنده در پایان آزمایش برای کل دوره محاسبه گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که در کل دوره از نظر میزان جایگزینی، جوجه های تغذیه شده با جیره شاهد و جیره های 50 ، 25 درصد تریتیکاله جایگزین ذرت نسبت به جیره های 100 ، 75 درصد تریتیکاله جایگزین ذرت از رشد بهتری برخوردار بودند و اختلاف بین میانگین های رشد معنی دار بود. از نظر خوراک مصرفی اگر چه اختلاف بین میانگین ها معنی دار نبود اما خوراک مصرفی از جیره شاهد و جیره 25درصد تریتیکاله جایگزین ذرت کم و با افزایش میزان جایگزینی تا 75 درصد برمقدار خوراک مصرفی افزوده شده ولی در 100 درصد جایگزینی از میزان خوراک مصرفی کاسته شده است. جیره شاهد و جیره 25 درصد تریتیکاله جایگزین ذرت دارای بازده غذایی بهتری بوده است. از نظر اثر فرآیندهای مختلف جیره شاهد و جیره های حاوی تریتیکاله فرآیند شده سبب رشد بهتری شدهو میانگین های رشد از نظر آماری در یک گروه قرار گرفته اند در صورتی که جیره حاوی بیش از 50 درصد دانه تریتیکاله فرآیند نشده موجب رشد کمتری گردید.
اختلاف بین میانگین های خوراک مصرفی معنی دار نبود. جیره شاهد و جیره های حاوی دانه تریتیکاله فرآیند شده نسبت به جیره های حاوی تریتیکاله فرآیند نشده دارای بازده غذایی بهتری بودند و اختلاف بین میانگین ها معنی دار بود. با توجه به مقایسه میانگین های صفات بررسی شده در این تحقیق استفاده از تریتیکاله به جای ذرت تا میزان 50 درصد در جیره های غذایی جوجه های گوشتی توصیه می گردد و چنانچه میزان جایگزینی بالاتری مورد نظر باشد استفاده از آنزیم یا خیساندن دانه تریتیکاله باید مورد نظر باشد.