صنعت گاومیش داری در خوزستان پیشتاز است ولی این سال‌ها با بروز خشکسالی و افزایش هزینه‌های نگهداری دام، آینده این حرفه تاریخی مردم استان در هاله ای از ابهام قرار گرفته است.
صنعت گاومیش داری در خوزستان نسبت به دیگر استان‌های کشور بیشترین شاغل را دارد، در واقع این استان با داشتن بیش از ۸۵ درصد این دام سنگین، قطب این صنعت محسوب می‌شود.
گاومیش داری کار سختی است که صاحبان این دام باید از ساعت سه صبح بیدار شده و بعد از دوشیدن اولیه نسبت به تهیه خوراک «علگه» یا همان ترکیب سبوس شلتوک، آرد گندم و پیت و باگاس (با نسبت معین) اقدام کنند؛ ساعت هشت صبح وقت نظافت آغل و بعد هم راهی شدن به سمت علف چینی برای وعده ناهار گاومیش‌ها است.
بعد از ناهار هم مجدداً دوشیدن شیر و نظافت آغل باید برقرار باشد و این کارها مردانه است و زنان باید در دیگر فعالیت‌های کشاورزی و خانه داری به همسران خود کمک کنند.
صنعت گاومیش داری در خوزستان پیشتاز است ولی این سال‌ها با بروز خشکسالی و افزایش هزینه‌های نگهداری دام شاهد کوچ ابدی تعداد بسیاری از گاومیش‌ها هستیم.
سال گذشته با بروز بحران خشکسالی و کاهش آورد رودخانه‌ها شاهد کم آبی در تالاب هورالعظیم بودیم و اولین زنگ خطر وضعیت اسفناک این تالاب با انتشار تصاویر آسیب پوستی به گاومیش‌ها در هویزه و رفیع نواخته شد.
هرچند سازمان جهاد کشاورزی خوزستان نسبت به ساخت حوضچه‌های مصنوعی برای آنها اقدام کرده بود ولی به سرعت گرم شدن آب موجود در این فضا و طبیعی نبودن فضای شنا برای گاومیش‌ها باعث نارضایتی گاومیش داران شده بود.
این روزها با وجود سپری شدن روزهای زمستانی که کشور شاهد بارش برف و باران است ولی هنوز رودخانه رفیع خشک و گاومیش داران بومی منطقه نیز این گلایه را دارند که اگر این روزها چنین وضعیتی داریم پس تابستان قرار است چه بلایی بر سر گاومیش‌ها بیاید.
یکی از گاومیش داران شهر رفیع شهرستان دشت آزادگان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: من ۱۷ گاومیش دارم ولی برخی دیگر از اهالی منطقه حتی تا ۵۰۰ رأس گاومیش هم دارند؛ این روزها همه با مشکل خرید سبوس و خوراک دام مواجه شده‌ایم.
رستم سواری ادامه می‌دهد: برای بیمه شدن گاومیش‌ها نیز مبلغ ۱۲۰ هزار تومان (بیمه تکمیلی) و ۳۷ هزار تومان (بیمه پایه) اعلام کرده‌اند در حالی که قیمت گاومیش حدود ۴۰ میلیون تومان است؛ آنها می‌گویند که در صورت بروز خسارت تنها هشت میلیون تومان پرداخت می‌کنیم.
او گلایه می‌کند: بخشی از خوراک گاومیش‌ها را باگاس (تفاله قند و شکر) تشکیل می‌دهد که در گذشته برای خرید آن باید بین ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان هزینه پرداخت می‌کردیم ولی این مبلغ اکنون تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان هم افزایش پیدا کرده است.
این گاومیش دار اهل رفیع طرح سوال می‌کند: وقتی در بهمن ماه رودخانه رفیع خشک شده پس تیر و مرداد ماه سال آینده قرار است چه بلایی سر گاومیش‌های ما بیاید؟
ناله گاومیش داران از بی توجهی دولت
یک دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر خوزستانی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان می‌کند: گاومیش یکی از دام‌های بومی ایران بوده و از دو هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین بین‌النهرین و دره ایندوس اهلی شده است.
لفته منصوری با اشاره به انتشار خبر «برای اولین بار در کشور استانداردهای شیر گاومیش در خوزستان تدوین شد»، ادامه می‌دهد: بعد از چهار هزار و ۵۲۲ سال از تاریخ پرورش گاومیش، استاندارد شیرش تدوین می‌شود که این خبر مایه مباهات و مشوقی برای توسعه زیرساخت‌ها برای افزایش صادرات شیر گاومیش است.
او با اشاره به اینکه شیر گاومیش نقش مهمی را در تغذیه انسان به خصوص در کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کند، می‌گوید: در مقایسه با شیر گاو، شیر گاومیش تقریباً در تمام مواد مُغَذیِ اصلی، غنی‌تر است؛ همچنین برخی از محصولات لبنی از قبیل پنیر موزارلا از محصولات اختصاصی شیر گاومیش است.
این فعال اجتماعی خوزستان با طرح این سوال که در مقابل این همه فواید شیر گاومیش صنایع تبدیلی جانبی لبنی در خوزستان چه کار می‌کنند؟ یادآور می‌شود: دغدغه‌ام را با دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ملاثانی که کمتر از ۱۵ کیلومتر با روستای سید سلطان فاصله دارد در میان گذاشتم که آیا این دانشگاه توانسته محصولی را برند کرده و یا حداقل نوعی موزارلای ایرانی را با مارک روستای سید سلطان و شهرستان باوی جهانی کند؟ آیا توانسته زندگی سنتی را دگرگون سازد و نسیم فرح‌بخشی از توسعه را در روستاهای اطرافش بدمد؟
او بیان می‌کند: یکی از گاومیش داران به من گفته بود که از خیر و برکت ۱۰۰ گاومیش نسبت به ساخت خانه، حسینیه و مغازه‌ها اقدام و حالا درآمد مغازه‌ها را برای مخارج تأمین علوفه فقط ۳۰ گاومیش باقیمانده هزینه می‌کند؛ گاومیش داران از گرانی دام، هزینه نگهداری بالا و بی توجهی دولت می‌نالند.
آینده روشن نیست
این دکترای جامعه شناسی و پژوهشگر خوزستان با گلایه از اینکه با این وضعیت بی توجهی‌ها، خشکی تالاب‌ها و رودخانه‌های استان، گرانی هزینه نگهداری گاومیش آینده روشنی را برای این صنعت در خوزستان متصور نیستیم، عنوان می‌کند: هر ۱۰ روز یک خاور پنج تُنی پیت و باگاس به قیمت یک میلیون تومان از سوی گاومیش داران خریداری می‌شود که ۳۰۰ هزار تومان پولِ حواله و ۷۰۰ هزار تومان کرایه حمل می‌شود؛ برای هر وعده ۱۰ گونی پیت و باگاس، یک گونی آرد گندم و یک گونی سبوس برنج ترکیب و به گاومیش‌ها داده می‌شود، با این وضعیت چطور می‌توان به تداوم این صنعت امیدوار بود.
منابع حمایتی دولت محدود است
مدیر دام سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تصریح می‌کند: خوزستان تنها استان دارای بیشترین تنوع دامی است و مشابه آن را در هیچ جای کشور پیدا نمی‌شود؛ تنوع نژادی اعم از گاو، شتر، اسب اصیل عرب، دو سویه گوسفندی عرب و بختیاری، گاو بومی، گاو نجدی، بز نجدی و گاومیش‌های مطرحی در استان داریم که بیشترین تعداد در سطح کشور هستند و تمام این انواع دام را در کشور متمرکز و یک جا پیدا نمی‌کنیم.
وحید قاسمی ادامه می‌دهد: حدود سه میلیون رأس دام سبک و ۵۷۰ تا ۶۰۰ هزار رأس دام سنگین که شامل گاومیش، شتر و گاو و تمام رده‌های دامی می‌شود در خوزستان وجود دارد؛ ۱۰۰ هزار رأس گاومیش در کشور وجود دارد که بیشترین میزان آن در خوزستان و تعداد اندکی در سایر استان‌ها است.
او با اشاره به تولید سالانه حدود ۴۷۰ هزار تُن شیر و ۴۴ هزار تُن گوشت قرمز بیان می‌کند: در یک سال اخیر صادرات فرآورده‌ها نداشتیم و اگر بوده شاید از سایر استان‌ها و به صورت فرآوری انجام شده است؛ همچنین در نیمه دوم سال برای صادرات دام زنده (با تعداد اندک حدود ۵۰ هزار رأس دام سبک) از سوی وزارت جهاد کشاورزی مجوزهایی صادر شده که معاون امور دام نقشی در آن نداشته و مجوزش را دامپزشکی صادر و از طریق شرکت پشتیبانی امور دام به واسطه اتحادیه دامداران کشور بوده که احتمالاً صادر شده است.
مدیر دام سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در خصوص اعتراض گاومیش داران به مبلغ بالای بیمه دام عنوان می‌کند: دو نوع بیمه داریم یکی پایه و دیگری تکمیلی که صندوق توسعه بیمه به عنوان زیرمجموعه بانک کشاورزی این کار را انجام می‌دهد؛ خوزستان از جمله استان‌هایی است که با بلایای مختلف طبیعی از جمله خشکسالی و همینطور سیل یا بیماری‌ها مواجه است، بنابراین ریسک نگهداری و پرورش دام در آن بالاست.
قاسمی با اشاره به اینکه منابع حمایتی دولت عمدتاً محدود است، تأکید می‌کند: دولت در این رابطه کمک‌هایی را به دامداران دارد ولی نمی‌تواند به صورت کامل خسارت آنها را جبران کند؛ یکی از ضروریات و آنچه که قانون مشخص کرده انجام بیمه دام مثل سایر عملیات بیمه انسانی اجباری است.
او با تأکید بر لزوم حرکت به سمت حرکت بیمه شدن تمام دام‌ها به خاطر اینکه در مواقع خسارات بیمه بتواند در کنار دامداران بماند، می‌گوید: آنچه را که اجباری و ضروری می‌دانیم، بیمه پایه است ولی بیمه تکمیلی بر اساس تمایل دامدار است و بیمه پایه با توجه به ارزش و قیمت دام سنگین یا سبک مقبول است؛ هرچند دامداران مشکلاتی داشته و با کمبود نقدینگی مواجه هستند ولی در مجموع با قیمتی که به صورت وزارتی و کشوری اعلام شده دامدار شاید این توان را داشته باشد که هزینه را پرداخت کند.
مدیر دام سازمان جهاد کشاورزی خوزستان تشریح می‌کند: با متصور شدن قیمت پایه ۲۰ تا ۳۰ میلیون تومان ارزش مالی هر رأس دام، مبلغ ۱۰۰ هزار تومان نمی‌تواند خیلی قیمت بالایی باشد؛ درک می‌کنیم که در این شرایط سخت دامداران با دشواری و کمبود منابع علوفه‌ای مواجه شده و یک مقداری ناراضی هستند که طبیعی است ولی با توجه به بحران‌هایی که در کشور به ویژه خوزستان شاهد هستیم، بیمه می‌تواند نقش حمایتی داشته باشد.
وجود بیش از ۸۵ هزار گاومیش در خوزستان
مدیرکل دامپزشکی خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بیان می‌کند: آمار گاومیش در استان خوزستان بالغ بر بیش از ۸۵ هزار رأس است؛ در تمامی استان پرورش گاومیش انجام می‌شود اما در شهرستان‌های کارون، دزفول و شوشتر بیشترین تراکم پرورش را داریم.
مصطفی کنارکوهی ادامه می‌دهد: اقداماتی که دامپزشکی در یک سال انجام می‌دهد شامل واکسیناسیون تب برفکی، واکسیناسیون بیماری لمپی اسکین، واکسیناسیون بروسلوز یا همان بیماری‌های مشترک، انجام مراقبت و پایش فعال و غیرفعال برای بیماری یابی در تمام سطح استان و همچنین انجام تست بروسلوز یا خونگیری برای رصد بیماری بروسلوز است.
لزوم تقویت صنعت گاومیش داری در خوزستان
فرماندار شهرستان کارون نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تاکید می‌کند: گاومیش یکی از حیوانات اهلی و دام‌های سنگین منطقه است که در تأمین معیشت بخش عمده‌ای از مردم شهرستان کارون نقش بسزایی دارد؛ همچنین از لحاظ تولید شیر، فرآورده‌های لبنی و پروتئینی بسیار مغذی است.
سعید کعبی با اشاره به ظرفیت بسیار بالای شهرستان کارون در پرورش گاومیش اضافه می‌کند: اگر در بحث صنایع تبدیلی و فرآورده‌های لبنی سرمایه گذاری شود که از این موضوع استقبال می‌کنیم، شهر کارون این ظرفیت را دارد تا به یکی از قطب‌های مهم در زمینه تولید شیر و فرآورده‌های لبنی تبدیل شود.
او یادآور می‌شود: بخش عمده‌ای از گاومیش‌های شهرستان کارون در شهر کوت عبدالله متمرکز شده که با توجه به توسعه محیط شهری در حال برنامه ریزی هستیم تا دامدارانی که از این طریق معیشت و ارتزاق دارند در شرایط مناسبی قرار داده و در عین حال صنعت گاومیش داری را در شهرستان تقویت کنیم.
فرماندار شهرستان کارون در پاسخ به ظرفیت‌های این شهرستان برای صادرات گاومیش می‌گوید: این دام بسیار ارزشمند است و گاومیش منطقه کارون از نظر جثه و تولیدات باکیفیت شیر و فرآورده‌ها از وضعیت بسیار خوبی بهره مند است؛ گاومیش‌های این منطقه از لحاظ دامی موقعیت ممتازی دارد که باید ضمن تلاش برای حفظ آن در راستای صادرات هم ملاحظات مربوطه را رعایت کنیم.
وظایف شرکت‌ها و مسئولان خوزستان نسبت به گاومیش‌ها
کاهش سطح آب رودخانه‌های خوزستان باعث بروز مشکلاتی برای گاومیش داران این استان شده چون یکی از الزامات زیست محیطی برای پرورش و نگهداری این دام زندگی در آب رودخانه‌ها است؛ برای همین بیشتر گاومیش داران خوزستان نیز در حاشیه رودخانه‌های این استان سکونت دارند.
سقط جنین در اثر گرما و کم آبی، گرانی علوفه و خوراک دام، پایین بودن نرخ شیر نسبت به هزینه‌های نگهداری و پرورش گاومیش، هزینه بالای بیمه و همچنین گرانی باگاس (تفاله قند و شکر) باعث شده تا گاومیش داران خوزستانی هر ساله شاهد کاهش تعداد این گاومیش‌ها باشند. برای نمونه برخی گاومیشداران که تا ۱۰۰ رأس از این دام را نگهداری می‌کردند، اکنون تنها ۵ تا رأس دارند چرا که کاهش آب رودخانه و افزایش هزینه‌های نگهداری، این صنعت را همانند قبل «به صرفه» نشان نمی‌دهد.
کارشناسان و فعالان این حوزه که از نزدیک با افراد محلی و گاومیشداران هم صحبت شده اند عقیده دارند تداوم این روند و همچنین قیمت مناسبی که عراقی‌ها بابت خرید گاومیش خوزستانی پرداخت می‌کنند، آینده این صنعت را در خوزستان و کشور تیره و تار کرده است به گونه این که در شرایط فعلی، گاومیشداری را باید صنعتی در حال انقراض دانست.
در تابستان امسال که پایین دست رودخانه‌های خوزستان خشک شد، به علت نبود و کمبود آب، گاومیش‌های بی شماری مردند، یا سقط جنین کردند و نسل آینده این دام را به خطر انداختند. حتی برخی گاومیشداران به دلیل نبود آب، گاومیش‌های خود را در تالاب هورالعظیم رها کردند تا شاید آبی پیدا کنند و نمیرند ولی اغلب آنها دیگر برنگشتند.
با توجه به اینکه شرکت‌های توسعه نیشکر و صنایع جانبی به عنوان یکی از ظرفیت‌های بومی این استان باید بیش از گذشته در کنار گاومیش داران خوزستانی باشند و تا حد امکان نسبت به تعدیل قیمت باگاس اقدام کنند؛ همچنین مسئولان جهاد کشاورزی نیز باید تأمین حق آبه دام‌های سنگین استان از سازمان آب و برق خوزستان را به صورت جدی مطالبه کنند.
