آشنایی با تلقیح مصنوعی در گاوهای شیری

امروزه روز، دورانی که دامداران به انتظار و لطف طبیعت زاد و ولد دام های خود را تسلیم سرنوشت می کردند سپری شده است علم و دانش به کمک بشر آمده و با ارائه طریق ساده میزان زاد و ولد را در دام ها به مقدار زیادی بالا برده است برای موفقیت در کار دامداری همراه شدن با پیشرفت های علمی ضروری به نظر می رسد متخصصان علوم دامپروری عقیده دارند تلقیح مصنوعی یکی از پیشرفت هایی است که در عصر حاضر می تواند کمک زیادی به دامداران نماید استفاده از گاوهای ممتاز برای افزایش انتقال توان تولید ،‌ کنترل امراض و مهم تر از همه اصلاح تعداد بیشماری دام همگی مدیون تلقیح مصنوعی است. اصلاح نژاد و افزایش بهره وری تولید دام بهترین راه مقابله با خطر گرسنگی و کمبود مواد غذایی است و کار درخصوص افزایش تولید و پرورش گاوهای پرتولید در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا شروع شده است و در حال حاضر شاهد گاوهای پرتولید در دنیا هستیم. در این نشریه سعی شده است در خصوص چگونگی انجام تلقیح مصنوعی ،‌ زمان مناسب آن و محاسن تلقیح مطالبی بیان گردد.

تلقیح مصنوعی چیست؟   
                                                   
باردار کردن گاو ماده بدون عمل جفت گیری بین دام نر و ماده را تلقیح مصنوعی گویند. برای این منظور با وسائلی خاص اسپرم گاو نر را در رحم گاو ماده قرار داده و همین امر باعث باروری گاو ماده می شود.

 

فواید تلقیح مصنوعی
تلقیح مصنوعی دارای محاسن و فواید زیادی است از جمله :
1- جلوگیری از هزینه نگهداری گاو نر به خصوص در گاوداری های کوچک زیرا از لحاظ اقتصادی در تلقیح مصنوعی احتیاج به تهیه و نگهداری گاو نر نیست و از طرفی هزینه نگهداری آن از قبیل تغذیه ، تاسیسات ،‌ دستمزد کارگر ،‌ دارو وسائل دامپزشکی و غیره را دامپرور متحمل نمی شود و تنها با خرید اسپرم منجمد با قیمت ناچیز این کار صورت می گیرد.
2- چون در تلقیح مصنوعی می توان مدت زیادی اسپرم را به صورت منجمد نگهداری کرد (حداکثر 20 سال) بنابراین حتی پس از مرگ گاو نر نیز می توان از اسپرم آن که دارای صفات برتر است استفاده کرد.
3- چون اسپرم های گرفته شده از گاو نر به راحتی قابل جابه جایی است پس می توان اسپرم گاوهای نری که دارای صفات ژنتیکی خوب هستند از مسافت های دور دست خریداری کرد و مورد استفاده قرار داد.
4 - درصد باروری (آبستنی) دام ماده در تلقیح مصنوعی بیشتر از تلقیح طبیعی است زیرا قراردادن اسپرم در داخل رحم (پشت سرویکس) کمک زیادی به رسیدن اسپرم به تخمک می کند و همین امر سبب افزایش درصد باروری دام ماده می شود.
5- در روش تلقیح مصنوعی می توان با استفاده از اسپرم یک دام نر تعداد زیادی دام ماده را بارور کرد به طور مثال می توان با رقیق کردن و نگهداری صحیح اسپرم گاو نر درسال تعداد 40000 الی 60000 ماده گاو را آبستن کرد.
6- افزایش طول عمر بهره دهی گاو نر در مراکز تلقیح مصنوعی به راحتی امکان پذیر است. چون با استفاده از یک رژیم صحیح برای اسپرم گیری می توان از ضعیف شدن قدرت جنسی که اثر منفی بر روی کیفیت اسپرم و رفتار جنسی دارد جلوگیری کرد.
7- در تلقیح مصنوعی چون تمام اعمال تلقیح توسط دست انسان صورت می گیرد به راحتی می توان از انتشار بیماری از دام نر به ماده جلوگیری کرد.

8- با استفاده از تلقیح مصنوعی می توان دام هایی که قادر به جفت گیری طبیعی نیستند و یا مبتلا به بیماری های واگیر دستگاه تناسلی هستند باردار کرد.
9- مدت زمان تلقیح در تلقیح مصنوعی خیلی کوتاهتر و مطمئن تر از تلقیح طبیعی است.

نقش تلقیح مصنوعی در جلوگیری از گسترش امراض قابل انتقال به وسیله جفت گیری:
یکی از مهمترین دلایل استفاده از تلقیح مصنوعی در اکثر کشورها جلوگیری از یک سری بیماری های عفونی و انگلی است که از طریق جفت گیری سرایت می کند مانند تریکومونوز ، ویبریوز تناسلی ، بروسلوز یا تب مالت و... اهمیت دیگر تلقیح مصنوعی برای مزارع دامپروری قرنطینه است که جا به جا کردن دام ها برای جلوگیری از سرایت بعضی بیماری ها به دیگر حیوانات ممنوع است همچنین در تلقیح مصنوعی به خاطر کنترل اجباری اسپرم در هر اسپرم گیری می توان با ارزیابی کمی و کیفی اسپرم به وجود حیوانات نری که ارزش تولید مثلی پایین دارند پی برد و در نتیجه بسته به علل آن برای کوتاه مدت یا دایم آنها را از فعالیت های تولید مثل خارج کرد لازم به ذکر است در اثر تلقیح دام ماده می توان به انواع بیماری ها و تومورها که در داخل دستگاه تناسلی حیوان ماده است پی برده و در اسرع وقت در صدد درمان آن برآمد. خسارات ناشی از تلقیح مصنوعی به علت استفاده غیر اصولی آن در اکثر موارد با استفاده از تلقیح مصنوعی نتایج نادرستی در روند اصلاحی و همچنین درصد باروری حیوانات به دست می آید.

برخی از عواملی که باعث ایجاد خسارت در تلقیح مصنوعی می شود عبارتند از:
1- استفاده از دام های نری که ارزش دامپروری نداشته و فعالیت یا اثر معکوس بر روی اصلاح نژاد دام دارند در نتیجه لازم است فقط از حیوانات نری که اصل آنها کاملاً شناخته و بر مبنای تست های انجام شده بر روی آنها ،‌ ارزیابی شده اند استفاده کرد زیرا در تلقیح مصنوعی از اسپرم یک گاو نر تعداد زیادی گاو ماده آبستن می شود و در نتیجه مقدار زیادی گوساله بوجود می آید در صورتی که حیوان دارای خصوصیت ارثی قابل انتقال نامناسبی باشد ،‌ اثرات آن در نسل های آینده کاملاً‌ مشخص خواهد شد.
2 - وجود بعضی دام های نر با امراض قابل انتقال در مراکز تلقیح باعث انتقال سریع بیماری در یک سطح وسیع خواهد شد.
3- گسترش و انتشار بعضی بیماری های ارثی مانند هپیوبلازی (دستگاه تناسلی) ، کریپتوکیدی و غیره.
4- تلقیح حیوانات ماده با اسپرم های ضعیف.
5- عدم شناخت تکنیک استفاده از اسپرم و تلقیح آن در دستگاه تناسلی.
6- تلقیح حیوان ماده در قبل از زمان مناسب ،‌ که در نتیجه تخمک قابل باروری نیست تمام این عوارض و معایب با استفاده از تکنیک های خاص ارزیابی حیوان نر و تعیین سلامتی جسمی حیوان و نیز ارزیابی کیفیت تولید مثل آنها و بالاخره استفاده از افراد متخصص برای انجام عمل تلقیح از بین می رود.

مناسب ترین زمان تلقیح مصنوعی
همان طور که می دانید و قبلاً‌ نیز توضیح داده شد ، تلقیح مصنوعی روش نوینی در دامپروری است که با انجام این روش دامداران می توانند به سادگی نژاد دام های خود را اصلاح کنند ،‌ بدون شک تلقیح مصنوعی موفق ترین و پرسودترین تکنیکی است که در تولید مثل دام نتیجه شده است. ولی نکته ای که لازم است برای انجام مطلوب تلقیح مصنوعی به آن توجه شود دانستن زمان فحلی و توجه به علایم آن در گاو ماده است.

فحلی چیست؟
در دستگاه تناسلی اکثر دام های پستاندار به تناوب فعل و انفعالاتی صورت می گیرد که مهمترین و برجسته ترین آن فحلی استفحلی به مرحله ای اطلاق می گردد که دام ماده نسبت به جنس نر میل جنسی پیدا کرده و برای جفت گیری آمادگی کامل دارد در تمام طول دوران فحلی قسمت های محتلف اندام تناسلی دچار تغییراتی می گردد که نتیجه مستقیم عواملی به نام هورمون است این هورمون ها ضمن تاثیر بر روی سلول های تخمدان سبب بروز حالت فحلی می گردند. با اینکه گوساله های ماده در بدو تولد دارای دستگاه تناسلی نسبتاً‌ کاملی هستند اما دستگاه تناسلی آنها تا چندین ماه فعالیت اساسی ندارد و به موازات رشد و تکامل بتدریج در سن نه ماهگی فعالیت جنسی خود را شروع می نمایند بروز تظاهرات بلوغ جنسی برحسب نژاد وضع تغذیه و عوامل دیگر در فواصل متناوب در تمام دوران زندگی ماده گاو ادامه خواهد داشت. در ایامی که زمان فحلی ماده گاو نزدیک می گردد مخاط فرج قرمز رنگ ، متورم و مرطوب شده و سپس ترشحات سفید رنگ و شفافی ازآن خارج می شود و در این ترشحات ممکن است رگه های خون وجود داشته باشد که به علت پارگی بعضی از مویرگ ها به هنگام بروز فحلی است ترشحات مذکور بتدریج شفافیت خود را از دست داده کدر ،‌ چسبنده و زرد رنگ می شود. گاهی اوقات بویژه در زمستان از پشت گاوهای فحل بخار بلند می شود این بخار به علت افزایش دمای بدن گاو ،‌ به دنبال زیاد شدن فعالیت و یا به دلیل تغییرات فیزیولوژیکی دوران فحلی است. گاهی نیز تغییراتی در رفتارهای عادی گاو پیش می آید مثلاً‌ گاوی که همیشه پیش از همه وارد شیر دوشی می شده در زمان فحلی ممکن است آخرین گاوی باشد که به شیردوشی می آید و برعکس در مراتع گاو فحل و یک یا چند گاو دیگر که پیرامون آن پرسه می زنند ممکن است از چرا کردن خودداری کنند. ماده گاوها معمولاً‌ هر 19 الی 21 روز یکبار فحل می گردند و چنانچه در موقع مناسب فحل ،‌ ماده گاو ،‌ تلقیح و آبستن گردد دیگر این حالت در آن تجدید نمی گردد مگر در بعضی از گاوهای ماده ایی که به طور استثناء در دوران آبستنی هم حالت فحل در آنها دیده می شود.

علایم فحلی
گاو ماده برای جلب توجه گاو نر علایمی از خود نشان می دهد که مشاهده این علایم زمان فحلی ماده گاو و مراحل مختلف آن را نشان می دهد.
الف) مرحله شروع فحلی
شروع فحلی 6 الی 10 ساعت قبل از فحلی حقیقی است و دارای علایمی به شرح ذیل می باشد
1- گاوها یکدیگر را می بویند
2- سوار یکدیگر می شوند
3- فرج مرطوب ، قرمز وکمی متورم می شود
4- اجازه پرش به دیگر گاوها را برروی خود نمی دهند به محض مشاهده علایم مرحله شروع فحلی به هیچ وجه نباید مبادرت به تلقیح مصنوعی ماده گاو نمود
ب) مرحله فحلی حقیقی این مرحله از لحاظ انجام عملیات تلقیح مصنوعی از اهمیت زیادی برخوردار است مدت زمان فحلی حدود 18 ساعت طول می کشد فحلی حقیقی هم مانند مرحله شروع فحلی علایمی به قرار زیر دارد که باید این علایم دقیقاً مورد توجه قرار گیرد.
1- به گاوهای دیگر سواری می دهند
2- سروصدا راه می اندازند
3- ناراحت و متوحش هستند
4- تمایل دارند سوار دیگر گاوها شوند
5- از داخل مهبل مایعی صاف ترشح می شود
6- خوراک و مقدار شیرشان کاهش می یابد لازم به تذکر است گاو فحل هنگامی که در بهار بند آزاد است آرام ایستاده و ماده گاوهای دیگر بر روی آن می پرند اگر درموقع پریدن ماده گاو زیرین فرار نکرد فحل است بهترین زمان تلقیح 6 الی 12 ساعت بعد از شروع فحلی حقیقی است

مناسب ترین زمان تلقیح
برای اینکه ماده گاو آبستن شود باید تخم ماده با اسپرم تلاقی نماید معمولاً جدا شدن تخم از تخمدان در ماده گاو به طور متوسط در حدود 12 ساعت بعد از شروع فحلی حقیقی انجام می گیرد و چون تخم ماده پس از جدا شدن از تخمدان طول عمر کوتاهی در حدود 4 الی 5 ساعت دارد لذا باید تلقیح را موقعی انجام داد که نطفه قبل از مردن تخم ماده با آن برخورد نماید با در نظر گرفتن عمر نطفه نر اگر به محض دیدن علایم شروع فحلی به تلقیح مصنوعی اقدام کرد چون در موقع لقاح نطفه نر از بین رفته است نخواهد توانست تخم ماده را بارور کند و یا اگر ماده گاو را در اواخر مرحله فحلی حقیقی تلقیح نمایند چون تخم ماده از بین رفته است نطفه نر نخواهد توانست با تخم ماده تلاقی نماید بنابراین به تجربه ثابت شده است چنانچه ماده گاوهای فحل را 6 الی 12 ساعت بعد از شروع علایم فحلی حقیقی تلقیح نمایند امید بارور شدن نطفه بیشتر خواهد بود.

رعایت نکات ذیل سبب انجام موفقیت آمیز تلقیح مصنوعی خواهد شد
1- کلیه آمار واطلاعات مربوط به تاریخ های وضع حمل فحلی و تلقیح را به طور مرتب یادداشت و نگهداری کنید این آمار می تواند کمک زیادی به مامورین فنی در تشخیص مواقع فحلی و یا شناسایی امراض و... نماید.
2- همیشه اولین تلقیح را در ماده گاو 60 روز پس از زایش انجام دهید زیرا جدار رحم کاملاً التیام یافته و حاضر به آبستنی بعدی می باشد اگر در فاصله کوتاه تری تلقیح صورت گیرد شانس آبستنی کمتر شده و موجب ضعف جسمانی ماده گاو خواهد شد.
3 - ماده گاوها را دو مرتبه صبح و عصر دربهار بند به طور آزاد نگه داشته و مواظب علایم آنها باشید مخصوصاً ماده گاوهایی که 18 الی 22 روز اززمان فحلی آنها گذشته باشد به تجربه ثابت شده است 60 الی 70 درصد گاوها علایم فحلی را بین ساعت 2 الی 6 صبح نشان می دهند.
4- درصورت مشاهده مکرر علایم فحلی در ماده گاو باید فوراً دامپزشک را در جریان قرار داد در غیر این صورت پس از مدتی برای همیشه ماده گاو عقیم خواهد شد.
5- برای جلوگیری از نازایی در گاوهایی که بیش از اندازه چاق هستند باید از جیره غذایشان مواد نشاسته ای را حذف کرد تا بتدریج لاغر شوند.
6- در مواردی که جهاز تناسلی ماده گاو خونریزی یا عفونت و چرک داشته باشد و وضع ظاهری آن وجود بیماری های دستگاه تناسلی را نشان دهد باید از تلقیح خودداری و به دامپزشک مراجعه کرد.

7- ماده گاوهایی که به طور غیر طبیعی و با اشکال زیاد زایمان می کنند و یا جفت آنها پس از زایمان به مدت طولانی تری در داخل رحم باقی می ماند دیرتر از ماده گاوهای معمولی باید تلقیح شوند (درحدود 80 روز پس از زایمان).
8- به تجربه ثابت شده است که معمولاً تلیسه ها دیرتر از ماده گاوها آبستن می شوند بنابراین بهتر است آنها را با اسپرم گاوهای نری که دارای خاصیت باروری بهتری هستند تلقیح نمود.
9- در ماده گاوهای آبستن شیرده ،‌ بهتر است دو ماه قبل از زایمان شیرشان را خشک کرد تا باعث تقویت جسمی آنها گردد.

10- تغذیه و نگهداری ماده گاوها باید کاملاً‌ صحیح و دارای شرایط ذیل باشد.
الف- غذای کافی و موازنه شده و با اندازه احتیاج ،‌ در اختیار آنها قرار گیرد.
ب- مواد معدنی مورد احتیاج دام حتماً تامین شود
ج- محل نگهداری ماده گاو باید تمیز وآفتاب گیر و فاقد هرگونه آلودگی باشدامروزه دردیگر کشورها ودربهترین موسسات تلقیح مصنوعی نسبت باروری برای تلقیح اول درحدود 60 الی 70 درصد وبرای تلقیح دوم 80 الی 95 درصد می باشد

تلقیح مصنوعی گاو ماده قدم به قدم
1- تشخیص گاو فحل
2- محصور کردن گاو ماده و تمیز نمودن فرج و اطراف آن با استفاده از مقدار کمی آب و صابون و خشک نمودن با حوله تمیز یا دستمال کاغذی
3- با سرنگ به اندازه 0/5 – 1 میلی لیتر اسپرم را به درون لوله پلاستیکی تلقیح بکشید ( اگر از لوله پلاستیکی استفاده نمی شود از یک لوله تلقیح نشکن استفاده کنید) انتهای لوله های شیشه ای برای تلقیح باید با آتش صیقلی شده باشد
4- لوله تلقیح را به داخل مهبل فروبرده و آن را با دست چپ که در داخل راست روده قرار دارد به طرف گردن رحم هدایت کنید با جابه جایی لوله آن را از برجستگی های زاید مانند عنق عبور داده و به طرف انتها هدایت کنید لوله تلقیح نباید به طور عمیق وارد رحم شود زیرا باعث زخم شدن آن می شود در هیچ حالتی لوله تلقیح را نباید با فشار جلو برد چون اگر تلقیح صحیح انجام شود احتیاج به فشار ندارد
5- وقتی لوله تلقیح به اواسط عنق رسید منی را خالی نموده و به آرامی آن را بیرون بکشید
6- لوازم یک بار مصرف را نابود کرده و دست های خود را بشویید و وسایل تلقیح را کاملاً استریل نمایید.

خلاصه مطالب
با استفاده از تلقیح مصنوعی دام هایی که قادر به جفت گیری طبیعی نیستند و یا مبتلا به بیماری های واگیر دستگاه تناسلی می باشند می توان باردار کرد به طور متوسط ماده گاوها در زمان 19 الی 21 روز یکبار فحل می گردند 60 الی 70 درصد گاوها علایم فحلی را بین ساعت 2 الی 6 صبح نشان می دهند تلقیح مصنوعی بیشتر در مورد گاوهای شیری انجام می شود به محض مشاهده علایم شروع فحلی به هیچ وجه نباید مبادرت به تلقیح مصنوعی گاو ماده نمود.

چند نکته مفید
- تلقیح مصنوعی یعنی باردار کردن گاو ماده بدون عمل جفت گیری بین دام نر و ماده.
- تلقیح مصنوعی اگر به صورت اصولی و توسط افراد کارشناس انجام نشود باعث ایجاد خسارتهای گوناگون خواهد شد.
- برای انجام دقیق تلقیح مصنوعی دانستن زمان فحلی ضروری است .
- بهترین زمان تلقیح 6 الی 12 ساعت بعد از شروع علایم فحلی است.
- یکی از محاسن تلقیح مصنوعی جلوگیری از انتقال بیماری های واگیردار دستگاه تناسلی در دام های ماده است.

تهیه و تدوین: مهندس قاسم خلیل پور