میزان مصرف سالانه نان برای هر نفر ایرانی 200 – 180 کیلوگرم برآورد شده که از این مقدار 30 – 20 درصد به عنوان ضایعات نان (نان خشک) و یا ضایعات نانوایی از چرخه مصرف مستقیم برای انسان خارج می شود. با توجه به این که عوامل دخیل در حدوث این ضایعات از نوع گندم، نحوه تولید و انبارداری آن تا تهیه آرد، پخت و توزیع نان گسترده و متعدد بوده، به نظر نمی رسد که در کوتاه و یا حتی میان مدت دولت بتواند بر این مشکل غالب آید؛ لذا بایستی برای دستیابی به روش های منطقی برای بهره برداری از این ضایعات تلاش شود. استفاده در تغذیه نشخوارکنندگان تنها کاربرد فعلی ضایعات نان و نانوایی است که به اعتقاد برخی صاحب نظران با این کاربری نمی توان ضایعات نان را هدر رفته تلقی نمود. حال آنکه این مواد از ارزش بالقوه بسیار بالاتری برخوردار است و قابلیت استفاده به عنوان جزیی از خوراک حیوانات تک معده ای از جمله طیور، آبزیان و حیوانات خانگی را دارند. عدم امکان دسترسی مداوم به انبوه این ضایعات، عدم ثبات ترکیب آنها و مهم تر از همه آلودگی به کپک و مقادیر خطرناک سموم قارچی، از جمله موانع توسعه بهره برداری ثابت از آنها برای هدف فوق است. چشم انداز عدم توان دولت در کنترل میان مدت و یا کاهش موثر ضایعات نان و نانوایی، سرمایه گذاری برای ایجاد کارگاه ها و صنایعمقتضی برای فرآوری متمرکز این ضایعات در هر استان و یا منطقه از کشور را منطقی و اقتصادی می نماید. محصولاتی همچون پودر یا گرانول نان چرب، پودر نان حاوی مواد باند شونده با سموم قارچی، خمیرهای با ترکیب متفاوت برای پرورش لارو حشرات به عنوان منبع پروتئین حیوانی برای خوراک دام و انواع خوراک برای حیوانات خانگی در ترکیب با موادی همچون ضایعات کشتارگاهی، از جمله موارد امکان استفاده گسترده از ضایعات نان و نانوایی در صورت جمع آوری و فرآوری متمرکز آنها در واحدهای صنعتی می باشند.
مقدمه
طی دهه اخیر مساله ضایعات نانوایی، بخصوص نان خشک، از جمله مسایل مورد توجه و بحث برانگیز در محافل علمی کشاورزی ایران بوده است. در مورد ضایعات نانوایی اعم از نان، خمیر و یا آرد آماری دقیق و مبتنی بر برآوردهای علمی در دست نیست. لیکن اعتقاد بر این است که حدود 30 – 20% از نان تولیدی کشور به صورت ضایعات نان خشک غیرقابل مصرف می باشد.
برغم تلاش های فزاینده ی دولت برای مهار تولید نان خشک و ضایعات نانوایی از طریق اعمال تمهیداتی همچون: اجرای قوانین جدید در پخت نان، تجهیز نانوایی ها با ماشین آلات مدرن، افزایش قیمت نان و... هنوز بخش قابل توجهی از نان و یا به عبارت دیگر گندم تولیدی به صورت ضایعات، و غیرقابل مصرف برای انسان می باشد.مادامی که روش عرضه و پخت نان به حکم سلیقه و ذائقه مردم ایران، به شکل فعلی (عرضه و مصرف نان گرم) ادامه دارد. انبوه ضایعات نانوایی واقعیتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. در برخورد با این موضوع، از طرفی بایستی، ارایه و اعمال تمهیداتی مداوم برای تقلیل و نهایتا حذف ضایعات پیگیری شود و از طرف دیگر بایستی ضایعات تولیدی بنحو مطلوبی مورد استفاده قرار گیرد و هدر نرود. این نوشتار به بررسی دلایل وجود ضایعات نان و نانوایی نمی پردازد، به روش های کاهش این ضایعات نیز اشاره ای ندارد. لیکن به نحوه برخورد با این معضل و چگونگی کاهش زیان های ناشی از اتلاف نان و یا به عبارت دیگر گندم می پردازد. نگارنده بر این اعتقاد است که به استناد تمام شواهد موجود، معضل وجود ضایعات نان و نانوایی برای چند دهه دیگر در کشور ما وجود خواهد داشت لذا ترجیح می دهد نگاه خود را از ضایعات بودن به مواد اولیه بودن آنها معطوف نماید و در پی یافتن راه هایی برای استفاده از آنها باشد.
مشکلات مربوط به استفاده از ضایعات نانوایی در تغذیه تک معده ای ها
عدم دسترسی مداوم به انبوه نان خشک
تعدد و کوچک بودن مراکز جمع آوری نان خشک و پراکندگی آنها در حاشیه شهرها موجب شده که علی رغم ظاهر قضیه دسترسی مداوم به مقادیر انبوه (مثلا در حد 5 تن) نان خشک به راحتی امکان پذیر نباشد.
جمع آوری ضایعات از منازل، شغل شبکه ای از افراد دارای طیف سنی 13 – 12 تا 60- 50 ساله است که غالبا عامل واسطه های مغازه دار یا انبارداری هستند که نان خشک های جمع آوری شده را تحویل می گیرند. افراد انباردار خود اغلب به دلیل عدم تمکن مالی با اخذ پول از گاودارها و پرواربندهای گوساله مقدار معینی نان خشک برای آنها جمع آوری کنند.
عدم ثابت بودن ترکیب نان خشک
ترکیب ضایعات نانوایی و نان خشک به لحاظ میزان آرد، خمیر و نان و درصد چربی، نمک و آشغال بسیار متفاوت است. ثبات نسبی ترکیب هر جزء خوراک دام برای جیره نویسی و عدم نیاز به آنالیز مکرر آن امری ضروری است.
آلودگی به کپک
این موضوع به عنوان مهمترین مشکل در استفاده از نان خشک و ضایعات نانوایی جهت بهره گیری از آنها در خوراک دام مطرح شده است. واقعیت این است که یک تکه نان خشک آبی و یا سیاه شده از کپک ممکن است دارای آلودگی کمتری به سموم قارچی در مقایسه با بسیاری از ذرت ها و یا پودر ماهی های مورد استفاده در بازار ایران باشد. وجود کپک زدگی بیانگر همان نسبت آلودگی به سموم قارچی نیست چون بسیاری از کپک ها متابولیت های ثانویه موسوم به سموم قارچی را ترشح نمی کنند. ایران از جمله کشورهایی است که حتی در مقایسه با برخی کشورهای آفریقایی از جمله مصر، در زمینه شناسایی سموم قارچی و وضع استانداردهای مربوط به حداقل مجاز هر سم در منابع خوراک انسان و دام عقب مانده است. همچون سایر منابع خوراک انسان و دام، اطلاعات جامعی در مورد نوع و میزان سموم قارچی در ضایعات نان و نانوایی برای نواحی مختلف کشور وجود ندارد. تجزیه دو نوع مهم مایکوتوکسین یعنی آفلاتوکسین و اکراراتوکسین (Ocharatoxin) حاکی از وجود به ترتیب مقادیر ppm 20 و ppb 2210 از این مواد در هر گرم از نمونه های کپک زده نان خشک جمع آوری شده از شهرستان های، خرم آباد، شهرکرد و زرند (کرمان) بوده (اطلاعات شخصی انتشار نیافته). مقادیر فوق بیش از حد مجاز وجود این مواد در خوراک دام می باشند. میزان زیرالنون و سم تی – 2 نیز کمتر از ppm 5 تشخیص داده شد. با توجه به اثرات مخرب و گسترده، آفلاتوکسین ها مهمترین سموم قارچی در ضایعات نان و نانوایی ها است که بایستی تمهیدات لازم برای خنثی سازی و یا تقلیل آنها به زیر سطح مجاز اندیشیده شود.
راه کارهای بهره برداری بهتر از ضایعات نانوایی
حداقل کار ممکن در ارتباط با ضایعات نانوایی جمع آوری و فرآوری آنها در واحدهای صنعتی بزرگ و کوچک در هر استان و یا هر بخش از کشور است. در این واحدها بایستی انجام فعالیت هایی همچون آشغال زدایی، شستشوی اولیه، خشک نمودن، پودر سازی و نهایتا حذف و یا خنثی سازی سموم قارچی منظور شود. حذف و یا غیرفعال سازی سموم قارچی در نان خشک همچون سایر منابع خوراک دام از روش های مختلفی امکان پذیر است. مجموع روش های ممکن را می توان به 5 گروه مشتمل بر روش های فیزیکی جداسازی، روش های فیزیکی سم زدایی، روش های بیولوژیکی غیرفعال سازی، روش های شیمیایی غیرفعال سازی و روش های تقلیل قابلیت دسترسی بیولوژیک (Bioavailability) سموم قارچی در حیوانات میزبان تقسیم نمود. روش های فیزیکی جداسازی شامل جداسازی مکانیکی ذرات و یا تکه های آلوده نان خشک از انبوه این مواد است که این کار بایستی به صورت دستی انجام گیرد. این روند تقریبا غیر عملی و کم تاثیر است. بسیاری از تکه های به ظاهر سالم ممکن است از تکه های آبی و سیاه شده از کپک آلوده تر به سموم قارچی باشند.
روش های فیزیکی سم زدایی با درجات تاثیر متفاوتی برای سایر مواد غذایی مورد استفاده قرار گرفته اند. غیرفعال سازی حرارتی برای آفلاتوکسین ها مورد استفاده قرار گرفته، لیکن این سموم در برابر حرارت بسیار مقاوم می باشند.
استفاده از پرتوهای گاما،میکروویو و ماوراء بنفش برای غیرفعال کردن آفلاتوکسین ها عموما موجب کاهش آنها در مواد غذایی مورد نظر شده است. استخراج سموم قارچی با حلال های مناسب روش بسیار موثر دیگری است که در ارتباط با توده های عظیم مواد غذائی پر هزینه و غیر عملی است. روش های بیولوژیکی غیر فعال سازی مبتنی بر استفاده از سویه های غیرسم زای قارچ ها بر روی گیاهان در مزرعه است و موجب کاهش قابل توجه آفلاتوکسین ها در کتان، ذرت و بادام زمینی شده اند.
در ارتباط با استفاده از این روش ها برای نان خشک هیچ اطلاعاتی در دست نمی باشد. روش های شیمیایی سم زایی عمدتا برای مقابله با آفلاتوکسین ها به کار گرفته شده و ایده ی اساسی در همه آنها، تجزیه آفلاتوکسین ها با استفاده از ترکیبات آمونیاکی (Ammoniation) است. این روند به میزان قابل توجهی در سم زدایی از دانه و کنجاله بادام زمینی موثر بوده است. به نظر می رسد که نتایج این روش به خوبی قابل اجرا برای نان خشک نیز می باشد. استفاده از بی سولفات سدیم برای حذف آفلاتوکسین های 1B , 1G , 1M و آفلاتوکسیکول موجب تولید ترکیبات محلول در آب و در نتیجه حذف یا کاهش آنها در منابع خوراک انسان و دام می شود.
استفاده از ازن (Ozonization) برای تقلیل آفلاتوکسین در ذرت و کنجاله پنبه دانه به طور موثری مورد استفاده قرار گرفته است. این روش همچنین برای کاهش میزان سموم وومی توکسین (Deoxynivalenol یا DON) و مونولی فومین نیز موثر بوده است. احتمالا جالب ترین روش کنترل اثرات نامطلوب سموم قارچی در حیوانات معرفی و توسعه موادی تحت عنوان مواد باند شونده با سموم قارچی (binders Mycotoxin یا absorbents Mycotoxin) می باشد که موجب قطع و یا کاهش جذب سموم قارچی در دستگاه گوارش حیوان می شوند. سیلیکات های آلومینیوم – کلسیم برای باند شدن با آفلاتوکسین ها و در نتیجه کاهش یا حذف اثرات سمی آنها در حیوانات موثر بوده اند. نتایج آزمایشات انجام شده در مورد تاثیر این ماده بر سایر سموم قارچی رضایت بخش نبوده است. مینرال های رسی و زئولیتیک گروه دیگری از مواد باند شونده هستند که امروزه در سطح وسیع برای کاربردهای تجارتی تولید می شوند.لیکن توان آنها در جذب و یا باند شدن با یک یا چند نوع خاص از سموم قارچی قابل بحث بوده است. نرکیبی موسوم به کولستیرامین Cholestyramine تا حدودی در باند شدن با زیرالنون موثر بوده اما آزمایشات بیشتری آن هم با حیوانات زنده مورد نیاز است تا صحت این موضوع را به اثبات برساند. پیشنهاد دیگر برای بهره گیری موثر از ضایعات نان، جمع آوری و فرآوری آنها در واحدهای صنعتی طراحی شده برای تولید خوراکی تحت عنوان پودر نان چرب است.
این فرآوری می تواند شامل مراحل:
1)شستشوی اولیه 2)خمیرسازی 3)حرارت دادن 4)افزودن چربی برای تولید فرآورده های گرانولی یا پودری با انرژی قابل متابولیسم Kg / Kcal 3200 است که بتواند جایگزین ذرت شود. چنین فرآورده ای در صورت دارا بودن قیمت پایین تر از ذرت و گندم می تواند بخش قابل توجهی از خوراک طیور و آبزیان را تشکیل دهد. 5)غنی سازی با اسیدهای آمینه لیزین و میتوئین 6)افزودن مواد نگهدارنده و آنتی اکسیدان
7)تهیه خمیرهای پایدار برای تهیه بخشی از محیط لازم جهت پرورش حشرات و تولید لارو حشرات به عنوان منبع پروتئین حیوانی در دام می تواند کاربرد دیگری برای ضایعات نان باشد 8)خمیر ضایعات نانوایی می تواند به عنوان ماده پرکننده و همچنین مغذی با پودر ضایعات گوشت مخلوط شود.چنین مخلوطی پس از قالب گیری به اشکال و اندازه های مختلف به عنوان خوراک حیوانات خانگی (سگ و گربه) خشک و بسته بندی می شود. امکان بازاریابی و صدور این نوع محصولات به بسیاری از کشورهای دیگر وجود دارد.
مقدمه
طی دهه اخیر مساله ضایعات نانوایی، بخصوص نان خشک، از جمله مسایل مورد توجه و بحث برانگیز در محافل علمی کشاورزی ایران بوده است. در مورد ضایعات نانوایی اعم از نان، خمیر و یا آرد آماری دقیق و مبتنی بر برآوردهای علمی در دست نیست. لیکن اعتقاد بر این است که حدود 30 – 20% از نان تولیدی کشور به صورت ضایعات نان خشک غیرقابل مصرف می باشد.
برغم تلاش های فزاینده ی دولت برای مهار تولید نان خشک و ضایعات نانوایی از طریق اعمال تمهیداتی همچون: اجرای قوانین جدید در پخت نان، تجهیز نانوایی ها با ماشین آلات مدرن، افزایش قیمت نان و... هنوز بخش قابل توجهی از نان و یا به عبارت دیگر گندم تولیدی به صورت ضایعات، و غیرقابل مصرف برای انسان می باشد.مادامی که روش عرضه و پخت نان به حکم سلیقه و ذائقه مردم ایران، به شکل فعلی (عرضه و مصرف نان گرم) ادامه دارد. انبوه ضایعات نانوایی واقعیتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. در برخورد با این موضوع، از طرفی بایستی، ارایه و اعمال تمهیداتی مداوم برای تقلیل و نهایتا حذف ضایعات پیگیری شود و از طرف دیگر بایستی ضایعات تولیدی بنحو مطلوبی مورد استفاده قرار گیرد و هدر نرود. این نوشتار به بررسی دلایل وجود ضایعات نان و نانوایی نمی پردازد، به روش های کاهش این ضایعات نیز اشاره ای ندارد. لیکن به نحوه برخورد با این معضل و چگونگی کاهش زیان های ناشی از اتلاف نان و یا به عبارت دیگر گندم می پردازد. نگارنده بر این اعتقاد است که به استناد تمام شواهد موجود، معضل وجود ضایعات نان و نانوایی برای چند دهه دیگر در کشور ما وجود خواهد داشت لذا ترجیح می دهد نگاه خود را از ضایعات بودن به مواد اولیه بودن آنها معطوف نماید و در پی یافتن راه هایی برای استفاده از آنها باشد.
مشکلات مربوط به استفاده از ضایعات نانوایی در تغذیه تک معده ای ها
عدم دسترسی مداوم به انبوه نان خشک
تعدد و کوچک بودن مراکز جمع آوری نان خشک و پراکندگی آنها در حاشیه شهرها موجب شده که علی رغم ظاهر قضیه دسترسی مداوم به مقادیر انبوه (مثلا در حد 5 تن) نان خشک به راحتی امکان پذیر نباشد.
جمع آوری ضایعات از منازل، شغل شبکه ای از افراد دارای طیف سنی 13 – 12 تا 60- 50 ساله است که غالبا عامل واسطه های مغازه دار یا انبارداری هستند که نان خشک های جمع آوری شده را تحویل می گیرند. افراد انباردار خود اغلب به دلیل عدم تمکن مالی با اخذ پول از گاودارها و پرواربندهای گوساله مقدار معینی نان خشک برای آنها جمع آوری کنند.
عدم ثابت بودن ترکیب نان خشک
ترکیب ضایعات نانوایی و نان خشک به لحاظ میزان آرد، خمیر و نان و درصد چربی، نمک و آشغال بسیار متفاوت است. ثبات نسبی ترکیب هر جزء خوراک دام برای جیره نویسی و عدم نیاز به آنالیز مکرر آن امری ضروری است.
آلودگی به کپک
این موضوع به عنوان مهمترین مشکل در استفاده از نان خشک و ضایعات نانوایی جهت بهره گیری از آنها در خوراک دام مطرح شده است. واقعیت این است که یک تکه نان خشک آبی و یا سیاه شده از کپک ممکن است دارای آلودگی کمتری به سموم قارچی در مقایسه با بسیاری از ذرت ها و یا پودر ماهی های مورد استفاده در بازار ایران باشد. وجود کپک زدگی بیانگر همان نسبت آلودگی به سموم قارچی نیست چون بسیاری از کپک ها متابولیت های ثانویه موسوم به سموم قارچی را ترشح نمی کنند. ایران از جمله کشورهایی است که حتی در مقایسه با برخی کشورهای آفریقایی از جمله مصر، در زمینه شناسایی سموم قارچی و وضع استانداردهای مربوط به حداقل مجاز هر سم در منابع خوراک انسان و دام عقب مانده است. همچون سایر منابع خوراک انسان و دام، اطلاعات جامعی در مورد نوع و میزان سموم قارچی در ضایعات نان و نانوایی برای نواحی مختلف کشور وجود ندارد. تجزیه دو نوع مهم مایکوتوکسین یعنی آفلاتوکسین و اکراراتوکسین (Ocharatoxin) حاکی از وجود به ترتیب مقادیر ppm 20 و ppb 2210 از این مواد در هر گرم از نمونه های کپک زده نان خشک جمع آوری شده از شهرستان های، خرم آباد، شهرکرد و زرند (کرمان) بوده (اطلاعات شخصی انتشار نیافته). مقادیر فوق بیش از حد مجاز وجود این مواد در خوراک دام می باشند. میزان زیرالنون و سم تی – 2 نیز کمتر از ppm 5 تشخیص داده شد. با توجه به اثرات مخرب و گسترده، آفلاتوکسین ها مهمترین سموم قارچی در ضایعات نان و نانوایی ها است که بایستی تمهیدات لازم برای خنثی سازی و یا تقلیل آنها به زیر سطح مجاز اندیشیده شود.
راه کارهای بهره برداری بهتر از ضایعات نانوایی
حداقل کار ممکن در ارتباط با ضایعات نانوایی جمع آوری و فرآوری آنها در واحدهای صنعتی بزرگ و کوچک در هر استان و یا هر بخش از کشور است. در این واحدها بایستی انجام فعالیت هایی همچون آشغال زدایی، شستشوی اولیه، خشک نمودن، پودر سازی و نهایتا حذف و یا خنثی سازی سموم قارچی منظور شود. حذف و یا غیرفعال سازی سموم قارچی در نان خشک همچون سایر منابع خوراک دام از روش های مختلفی امکان پذیر است. مجموع روش های ممکن را می توان به 5 گروه مشتمل بر روش های فیزیکی جداسازی، روش های فیزیکی سم زدایی، روش های بیولوژیکی غیرفعال سازی، روش های شیمیایی غیرفعال سازی و روش های تقلیل قابلیت دسترسی بیولوژیک (Bioavailability) سموم قارچی در حیوانات میزبان تقسیم نمود. روش های فیزیکی جداسازی شامل جداسازی مکانیکی ذرات و یا تکه های آلوده نان خشک از انبوه این مواد است که این کار بایستی به صورت دستی انجام گیرد. این روند تقریبا غیر عملی و کم تاثیر است. بسیاری از تکه های به ظاهر سالم ممکن است از تکه های آبی و سیاه شده از کپک آلوده تر به سموم قارچی باشند.
روش های فیزیکی سم زدایی با درجات تاثیر متفاوتی برای سایر مواد غذایی مورد استفاده قرار گرفته اند. غیرفعال سازی حرارتی برای آفلاتوکسین ها مورد استفاده قرار گرفته، لیکن این سموم در برابر حرارت بسیار مقاوم می باشند.
استفاده از پرتوهای گاما،میکروویو و ماوراء بنفش برای غیرفعال کردن آفلاتوکسین ها عموما موجب کاهش آنها در مواد غذایی مورد نظر شده است. استخراج سموم قارچی با حلال های مناسب روش بسیار موثر دیگری است که در ارتباط با توده های عظیم مواد غذائی پر هزینه و غیر عملی است. روش های بیولوژیکی غیر فعال سازی مبتنی بر استفاده از سویه های غیرسم زای قارچ ها بر روی گیاهان در مزرعه است و موجب کاهش قابل توجه آفلاتوکسین ها در کتان، ذرت و بادام زمینی شده اند.
در ارتباط با استفاده از این روش ها برای نان خشک هیچ اطلاعاتی در دست نمی باشد. روش های شیمیایی سم زایی عمدتا برای مقابله با آفلاتوکسین ها به کار گرفته شده و ایده ی اساسی در همه آنها، تجزیه آفلاتوکسین ها با استفاده از ترکیبات آمونیاکی (Ammoniation) است. این روند به میزان قابل توجهی در سم زدایی از دانه و کنجاله بادام زمینی موثر بوده است. به نظر می رسد که نتایج این روش به خوبی قابل اجرا برای نان خشک نیز می باشد. استفاده از بی سولفات سدیم برای حذف آفلاتوکسین های 1B , 1G , 1M و آفلاتوکسیکول موجب تولید ترکیبات محلول در آب و در نتیجه حذف یا کاهش آنها در منابع خوراک انسان و دام می شود.
استفاده از ازن (Ozonization) برای تقلیل آفلاتوکسین در ذرت و کنجاله پنبه دانه به طور موثری مورد استفاده قرار گرفته است. این روش همچنین برای کاهش میزان سموم وومی توکسین (Deoxynivalenol یا DON) و مونولی فومین نیز موثر بوده است. احتمالا جالب ترین روش کنترل اثرات نامطلوب سموم قارچی در حیوانات معرفی و توسعه موادی تحت عنوان مواد باند شونده با سموم قارچی (binders Mycotoxin یا absorbents Mycotoxin) می باشد که موجب قطع و یا کاهش جذب سموم قارچی در دستگاه گوارش حیوان می شوند. سیلیکات های آلومینیوم – کلسیم برای باند شدن با آفلاتوکسین ها و در نتیجه کاهش یا حذف اثرات سمی آنها در حیوانات موثر بوده اند. نتایج آزمایشات انجام شده در مورد تاثیر این ماده بر سایر سموم قارچی رضایت بخش نبوده است. مینرال های رسی و زئولیتیک گروه دیگری از مواد باند شونده هستند که امروزه در سطح وسیع برای کاربردهای تجارتی تولید می شوند.لیکن توان آنها در جذب و یا باند شدن با یک یا چند نوع خاص از سموم قارچی قابل بحث بوده است. نرکیبی موسوم به کولستیرامین Cholestyramine تا حدودی در باند شدن با زیرالنون موثر بوده اما آزمایشات بیشتری آن هم با حیوانات زنده مورد نیاز است تا صحت این موضوع را به اثبات برساند. پیشنهاد دیگر برای بهره گیری موثر از ضایعات نان، جمع آوری و فرآوری آنها در واحدهای صنعتی طراحی شده برای تولید خوراکی تحت عنوان پودر نان چرب است.
این فرآوری می تواند شامل مراحل:
1)شستشوی اولیه 2)خمیرسازی 3)حرارت دادن 4)افزودن چربی برای تولید فرآورده های گرانولی یا پودری با انرژی قابل متابولیسم Kg / Kcal 3200 است که بتواند جایگزین ذرت شود. چنین فرآورده ای در صورت دارا بودن قیمت پایین تر از ذرت و گندم می تواند بخش قابل توجهی از خوراک طیور و آبزیان را تشکیل دهد. 5)غنی سازی با اسیدهای آمینه لیزین و میتوئین 6)افزودن مواد نگهدارنده و آنتی اکسیدان
7)تهیه خمیرهای پایدار برای تهیه بخشی از محیط لازم جهت پرورش حشرات و تولید لارو حشرات به عنوان منبع پروتئین حیوانی در دام می تواند کاربرد دیگری برای ضایعات نان باشد 8)خمیر ضایعات نانوایی می تواند به عنوان ماده پرکننده و همچنین مغذی با پودر ضایعات گوشت مخلوط شود.چنین مخلوطی پس از قالب گیری به اشکال و اندازه های مختلف به عنوان خوراک حیوانات خانگی (سگ و گربه) خشک و بسته بندی می شود. امکان بازاریابی و صدور این نوع محصولات به بسیاری از کشورهای دیگر وجود دارد.
تهیه و تدوین:
خسرو نیا،ح
گروه تکنولوژی تولیدات دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، لرستان
رحیمی،ش
گروه پرورش و مدیریت تولید طیور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
خسرو نیا،ح
گروه تکنولوژی تولیدات دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، لرستان
رحیمی،ش
گروه پرورش و مدیریت تولید طیور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
