چکیده :

اجداد طیور امروزی از گروههای رده بندی زیست شناسی محدودی منشاء گرفته اند و سپس از جنبه های گوناگون از جمله رفتار اهلی شده اند. به منظور درک رفتار، توجه به علل و اثرهای آن رفتار از راه بررسی و مطالعه وظیفه، تکامل، گسترش و کنترل آن، ضروری به نظر می رسد. تاثیر هر رفتار بستگی به نوع تاثیر آن بر بقاء و تولید مثل دارد. رفتار در اثر انتخاب طبیعی تکامل پیدا می کند و رفتارهایی که موجب افزایش قدرت بقاء حیوان می شوند، بیانگر این حقیقت هستند. رفتارها تا حدود زیادی تحت کنترل ژنتیکی هستند. اغلب در شرایط طبیعی طیور گروههای اجتماعی تشکیل می دهند.

این گروههای اجتماعی در مرغ، به صورت یک خروس و چند مرغ است. تشکیل روابط اجتماعی از درون تخم آغاز شده و در طول دوره پرورش تکامل پیدا می کند.

اعلام قدرت در پرندگان به وسیله نوک زدن و انجام حرکات تهدید آمیز انجام می شود. در گروههای کوچک اغلب حرکات تهاجمی کمتر انجام می شود، که علت آن خویشتنداری پرنده غالب نسبت به فرد تابع است.

حرکات تهاجمی در گله هایی با جمعیت متوسط، میزان و شدت بیشتری داشته و در جمعیت های بزرگ، مقدار آن باز هم کاهش می یابد و پرندگان دارای موقعیت اجتماعی پائین در سلسله مراتب گله، همواره در معرض تهاجم سایر افراد گله قراردارد.

افزایش تراکم و وسعت گله، میزان تولید و رفتار افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. در گله های بزرگ به علت گستردگی دامنه حرکت پرنده تمام افراد گله توسط هریک از اعضاء قابل تشخیص نیستند و تمایل به حفظ قلمرو شخص بسیار کم به چشم می خورد.

اجداد طیور اهلی امروزی، سیستم های تولید مثل متفاوتی دارند. پرنده نر تمایل خود را به پرنده ماده نشان می دهد و پرنده ماده بر اساس معیارهای ظاهری و خصوصیات فیزیکی، حیوان نر را انتخاب می کند.

در جائیکه جفت گیری طبیعی لازم باشد، نگهداری جنس نر و ماده در کنار هم برای نقش پذیری جنسیتی الزامی است. حضور جنس نر سبب، تکامل و بلوغ سریعتر پرنده ماده می گردد. در گله های کوچک، پرنده نر متعلق به جایگاه اجتماعی بالاتر، امکان جفت گیری بیشتری نسبت به افراد زیر دست دارد، اما در گله های بزرگ تاثیر جایگاه اجتماعی پرنده نر بسیار کمتر است. در بسیاری از گله های مادر گوشتی، باروری و جوجه درآوری، با افزایش سن کاهش پیدا می کند که علت آن چاقی خروسها و افزایش پرخاشگری آنها در برابر پرندگان ماده است.

رفتارهای مربوط به تخم گذاری به شدت تحت تاثیر ژنتیک حیوان قرار دارند. رفتارهای پیش از تخم گذاری در گله های کوچک مجهز به لانه های تخم گذاری با کف پوشیده از کود به صورت طبیعی بروز می کند . همچنین تفاوتهای سویه ای و انتخاب ژنتیکی نیز عوامل موثرو بروز این رفتارها هستند. کرچ شدن از رفتارهای طبیعی اما نامطلوب تحت شرایط صنعتی می باشد. وقوع این حالت در طیور صنعتی به علل انتخاب علیه آن و جمع آوری سریع تخم مرغها از داخل لانه تخم گذاری، به ندرت به چشم می خورد.

مقدمه:

مُرغ(Gallus gallus, Gallus gallus domesticus) یکی ازماکیان خانگی است. پرنده نر خروس نامیده می‌شود. مرغ پرنده‌ای است از خانوادهٔ قرقاولان (Phasianidae)، زیرردهٔ نومرغان، از راستهٔ ماکیان‌سانان ( ‎Galliformes‏ ). گفته می‌شود که همه نژادهای مرغ از چهار نوع وحشی زیر حاصل شده‌اند.

• گالوس-گالوس

مثل مرغ جنگلی قرمز

• گالوس – لافایتی

مثل مرغ جنگلی سیلان

• گالوس سونراتی

مثل مرغ جنگلی خاکستری

مثل مرغ جنگلی آبی و سبز

• گالوس – واریوس

یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که اهلی کردن مرغ، بیش از ۱۰,۰۰۰ سال پیش در ویتنام صورت گرفته است. تا پیش از این باور عمومی بر این بود که این کار در هند انجام شده است. سپس مرغ اهلی راه خود را از هند به سوی ایران پیدا کرد.  پس از آن از قلمرو لیدیه که توسط ایرانیان فتح شده بود، در قرن پنجم پیش از میلاد به یونان راه یافت . مرغ از دوران سلسله هجدهم فراعنه در مصر شناخته شده بوده است؛ طبق گزارش سالانهٔ توتموس سوم، پرنده‌ای که هر روز تخم می گذارد، بعنوان خراج از سرزمین مابین صحرای سینا و سوریه، یعنی بابل، به مصر آورده شده است. اما در عهد عتیق هیچ نشانه‌ای از مرغ دیده نمی‌شود.

تحقیقات ژنتیک حاکی از آن است که نیای مرغ، خروس جنگلی قرمز خاکستری(G.sonnerati) است. گرچه نسلی دورگه‌ای که حاصل این دو نژاد باشد در اکثر مواقع نازا و عقیم می‌باشد، اما ژن عامل پوست زرد در مرغ در خروس جنگلی قرمز(نزدیکترین خویشاوند مرغ) نبوده و به احتمال بسیار زیاد این ژن از گونهٔ خاکستری به میراث گرفته شده است.

 

 تعداد

مرغ پرشمارتری و شایع ترین جانور اهلی در جهان می‌باشد. با جمعیتی بیش از ۲۴ میلیارد در سال ۲۰۰۳، هیچ پرنده‌ای       در جهان به این شماره نمی‌رسد.

واژه شناسی

در ایران مرغ بالغ و بالای یک سال را مرغ (به انگلیسی hen) و جوجه مرغ و مرغ نابالغ را بهاری (باری) (به انگلیسیpullet) می نامند. خروس بالغ هم خروس (cock) و نابالغ هم جوجه خروس (cockerel) نام دارند.

رفتارشناسی

مرغ همه چیزخوار{(omnivorous→omni(all) + vorous(devoure}است . در محیط آزاد اغلب زمین را برای یافتن دانه ها، حشرات و حتی جانوران بزرگتر از قبیل مارمولک و موشهای جوان می خراشد.

مرغ بصورت طبیعی از ۵ تا ۱۱ سال، بسته به نژاد، عمر می‌کند . در مرغداری تجاری یک جوجه گوشتی تا قبل از کشتار تنها شش هفته زندگی می‌کند. جوجه‌های نیمه گوشتی و پرورش یافته در محیط باز تا ۱۴ هفته هم نگهداری می‌شوند. مرغهای تخمگذار هم تا یک سال حدود ۳۰۰ تخم گذاشته و پس از آن توانایی آنها در تخمگذاری کاهش می‌یابد و به کشتارگاه فرستاده می‌شوند تا از آنها در غذای بچه، حیوانات خانگی، پای و غذاهای پرورده استفاده شود . بر اساس      کتاب رکوردهای گینس، پیرترین مرغ جهان در سن ۱۶ سالگی بر اثر مشکل قلبی مرد.

خروس را می‌توان از رنگ تندتر آن نسبت به مرغ و پرهای بلند دم و همچنین پرهای نوک تیز گردن و کمر از مرغ تشخیص داد. با این حال در برخی نژادها مانند سبرایت مرغ و خروس تفاوت بسیار اندکی دارند. خروس را همچنین می‌توان با دقت در بلندی تاج و سیخک (برآمدگی نیزه مانند در پای مرغ) از مرغ باز شناخت. در بعضی نژادها و نژادهای دورگه مرغ و خروس را از رنگ آنها می‌توان تمیز داد. در مرغ بالغ گوشت بالای سر (تاجcomb/cock's comb) و همچنین زائدهٔ زیر حلقوم پرنده (wattleزیرحلقوم) اندکی رشد می نماید . در اکثر نژادها رشد تاج و زیرحلقوم در خروسها بیشتر از مرغان است. در برخی نژادها هم پرهایی اضافه در ناحیه صورت و غبغب پرنده میروید که ناشی از یک تغییر ژنتیکی بوده و به آن ریش (beard/muff) گفته می‌شود.

مرغها توانایی پریدن برای مسافتهای بلند و طولانی را ندارند، اما در نژادهای سبکتر می‌توانند که بر روی نرده و یا شاخه ها، جایی که بطور طبیعی استراحتگاه آنهاست، بپرند. مرغها معمولا عمل پریدن را برای جستجو و یا اجتناب از خطر انجام می‌دهند.

مرغها اجتماعی بوده و گله‌ای زندگی می‌کنند. مرغها در درون خود یک نوع سلسله مراتب (pecking order) دارند که در آن عده‌ای از پرندگان در بدست آوردن غذا و محل استراحت برتری دارند. برداشتن مرغ و خروسها از گله سبب اخلال در این نظم می‌شود تا دوباره سلسله مراتب جدید برقرار شود. افزودن پرندگان جدید-بویژه پرندگان جوان- به گله معمولا موجب نزاع و ایجاد جراحت می‌شود.

مرغها معمولا تمایل دارند که در جایی تخمگذاری کنند که از قبل در آنجا تخم بوده باشد و تخمهای آشیانه‌های اطراف را نیز به محل خود انتقال می‌دهد. گاهی نیز بر سر تخمگذاری در یک محل خاص بسیار لجوج و یکدنده می‌شوند. بسیار اتفاق می افتد که دو مرغ بر سر جای تخمگذاری با هم درگیر شده و حتی اگر محل کوچک باشد بر روی هم تخم می گذارند.

خروسها به منظور اعلام حضور به خروسهای رقیب بانگ (اذان) می‌زنند. این عمل می‌تواند به علت تغییرات محیط هم باشد. مرغها نیز پس از تخمگذاری و یا برای صدازدن جوجه‌های خود قدقد می‌کنند.

در سال ۲۰۰۶ دانشمندانی که بر روی پیشینه پرندگان تحقیق می‌کردند به یک ژن پس مانده-talpid۲ برخوردند که در دوران جنینی عامل شکل گیری دندانها در فک می‌باشد؛ شبیه آنچه در فسیلهای پرندگان دیده شده است. جان فالن ناظر این پروژه اظهار می‌دارد که:"... مرغها تحت شرایطی خاص توانایی دندان درآوردن را حفظ کرده اند... .

1- زندگی گروهی

1-1  رفتارهای طبیعی

نظام اجتماعی تکامل یافته ای در بین اجداد گونه های اهلی شده ، مشاهده می شود . برخی پرندگان  از جمله گونه های جنگلی ، در گروه های کوچک نسبتاً پایداری ، زندگی می کنند  . قسمت عمده این گروه ها از چند پرنده ی ماده و یک نر تشیکل شده اند و سایر پرندگان نر به صورت انفرادی یا در گله های کوچک زندگی می کنند . هر گروه دارای یک استراحتگاه دائمی بوده و محدوده ای برای تغذیه در اختیار آنهاست . وضعیت مشابهی در مورد اجداد و خویشاوندان وحشی طیور اهلی ، صادق است و این پرندگان گروه های اجتماعی مجزا با قلمرو مشخص تشکیل می دهند. وضعیت مشابهی برای مرغ خانگی وجود دارد و این پرنده دارای رفتارهای اجتماعی است ، که بسیار شبیه به پرندگان وجشی محسوب می شود  .

2-1شناخت اجتماعی  بر قراری ارتباط

طیور ، قدرت شنوایی و تشخیص رنگ بالایی دارند و برقراری ارتباط درون گله ای و بین گله ای در آنها از راه حرکات اعضای بدن و تولید اصوات دارای کیفیت بالایی است . حرکات و وضعیت بدن به قصد تهدید  و یا اظهار سلطه پذیری در پرندگان کاربرد دارد. به طور مثال ، در اجداد پرندگان اهلی در زمان جفت گیری ، حرکات ویژه ای به منظور خودنمایی انجام می شود  .

مشخص ترین اصواتی که در گله ی طیور شنیده می شود ، مربوط به تعیین قلمرو توسط پرنده نر است . این اصوات قادر به پیمودن فواصل طولانی بوده  و از موثرترین روش های دفاع از قلمرو ، در پرندگان وحشی است ، که رویارویی مستقیم بین پرندگان نر قلمروهای همسایه را به حداقل می رساند . صورت مربوط به هر خروس نر از قلمروهای همسایه از نظر جنش صدا و فرکانس کاملاً متمایز است و خصوصیات صوت هر خروس تحت تاثیر طول تاج پرنده می باشد . یکی از مهمترین شاخص های تسلط پرنده ی نر بر قلمرو ، آهنگ و کیفیت صدای خروس خواهد بود ، که از آن به منظور سنجش وضعیت سایر خروس ها ، استفاده می کند .علاوه بر صدا و حرکات پرنده ، در برخی گونه ها خصوصیات مربوط به سر و گردن پرنده برای ارتباط با سایر  افراد و موقعیت اجتماعی حیوان اهمیت بسزایی دارد . در مرغ خانگی ، اندازه تاج و در کل ظاهر پرنده در گله است .

 

3-1اجتماعی شدن

در طیور ، برقراری روابط اجتماعی پیش از بیرون آمدن از تخم شروع می شود . اصوات تولید شده به وسیله ی جنین بر رفتار مادر تاثیر می گذارد و می تواند سبب تحریک مرغ در جا به جا کردن به موقع تخم ها و یا تشویق مرغ برای ادامه ی خوابیدن روی تخم مرغ ها شود  . جنین نیز تحت تاثیر برخی رفتارها و اصوات خاص مرغ مادر است که در آینده تا حد زیادی می تواند بر رفتارهای جوجه ی متولد شده ، تاثیر بگذارد . همچنین جنین داخل تخم مرغ   می تواند از سایر       جنین ها تاثیر بپذیرند .

کسب ویژگی های رفتاری از مادر ، شامل چگونگی یافتن غذا و استفاده از محدوده ی در دسترس پرنده است . اما پرنده به تنهایی نیز می تواند خوردن غذا را یاد بگیرد  . در گونه های گالیفرم ، رفتار مربوط به استفاده از استراحتگاه نیز تحت تاثیر مادر است .

 

4-1 تهاجم و سلطه گری

در طیور اهلی مزرعه ( همچون وضعیت حاکم بر گله های وحشی ) ، اولین تجربه ی مورد خشونت واقع شدن ، متعلق به جوجه های جوانی است  که در اثر نزدیک شدن بیش از حد به افراد مسن تر گله مورد تهاجم قرار می گیرند .

رابطه ای که در آن فرد دون پایه ی گله ، از رو به رو شدن با فرد ارشد و غالب خودداری می کند را تسلط اجتماعی          می نامند و مجموعه این روابط حاکم بر گله با نام سلسله مراتب تسلط نامگذاری شده است . افراد ارشد در این سلسله مراتب ، اجازه ی نوک زدن به سایر پرندگان زیردست و حتی خلع آنها از جایگاه اجتماعی شان را دارند . به طوری که جایگاه افراد دون پایه گله به طور متناوب تغییر پیدا می کند. معمولاً پرندگان نر و ماده سلسله مراتب تسلط جداگانه ای داشته و به ندرت رفتارهای پرخاشجویانه نسبت به هم نشان می دهند . در کل درون گله های کوچک بروز رفتارهای تهاجمی به ندرت دیده می شود ، مگر در موارد محرک (مانند محدودیت فضای دان خوری ها ) زیرا در شرایط معمول پرنده ی دون پایه از افراد غالب گله دوری می کند  .

وضعیت بدن و حرکات پرندگان مبین وضعیت اجتماعی و حالت رفتاری آنها (مانند پرخاشگری ) است .

 

 5-1رفتارهای تحت تاثیر فضا ، تراکم و اندازه ی گروه

تراکم و اندازه ی گروه طیور ، هم بر میزان تولید و هم نوع رفتارها تاثیر دارد . در قفس هایی که امروزه مرسوم هستند ، بالا بودن تراکم و تعداد افراد هر قفس به شدت به کاهش تولید تخم مرغ ، نرخ بالای تلفات ، عارضه ی پر خواری و کانیبالیسم و همچنین شدت اضطراب در گله موثر است.

هنگامی که پرندگان در دسته های بزرگ نگهداری می شوند ، اندازه ی گروه اثرات متمایزی ( از تراکم) بر رفتار آنها که عبارتند از :

1) در تراکم یکسان  در گروه بزرگتر هر فرد دارای فضای مطلق بیشتری برای حرکت است

2) در گروه های  بزرگتر ، تعداد افراد بیشتری با هر فرد گروه برخورد داشته و میزان برخوردها در سطح جامعه نیز در نتیجه ی آن افزایش پیدا می کند

3) پرندگان در دسته های بزرگ ، مشکل بیشتری در شناخت افراد هم گله ای خود دارند .

در سالن دارای عرض وسیع ، پرندگان به طور یکنواخت از تمام فضا استفاده نمی کنند  از طرفی پرندگان معمولاً تا زمانی که تمام افراد گله را شناسایی نکنند ، قسمت های مختلف سالن را بازرسی خواهند کرد . این مسئله در مورد مرغ های تخم گذاری که روی بستر پوشال[1]  یا سیستم بستر عمیق نگهداری می شوند و برای جوجه های مادر در سیستم پرورشی بستر عمیق ، صادق است.

  

6-1 کانیبالیسم

کانیبالیسم به صورت نوک زدن و مجروح کردن پوست و بافت های زیرین  آن تعریف می شود . در مرغ ، شکل معمول این عارضه به صورت کانیبالیسم کلواکی یا نوک زنی به مقعد است . یکی از شرایطی که سبب پدیدار شدن این نوع کانیبالیسم می شود زمانی است که کلواک مرغ در حال تخم گذاشتن به سمت بیرون متورم می گردد . در این وضعیت و در صورت آمادگی گله برای شیوع کانیبالیسم اغلب پرندگان دیگر به سرعت به بافت نرم و قرمز مخرج نوک می زنند . در صورت مجروح شدن پوست این ناحیه و یا هر ناحیه ی دیگر بر روی بدن ، مرغ ها به علت تحریک شدن توسط خون به سرعت شروع به نوک زنی به آن ناحیه می کنند . معمولاً این نوک زدن ها تا مصرف  گوشت  بدن حیوان نیز ادامه پیدا کرده و سبب مرگ پرنده می شود  . همانند عارضه ی پرخواری ، در مورد این مرض نیز برخی از افراد تمایل بیشتری به این نوع رفتار دارند اما پرندگان کانیبال ، لزوما همان پرندگان  مبتلا به عارضه ی پرخواری نیستند .

از میان عوامل محیطی موثر ، عامل اندازه ی گروه نیز از مهمترین عوامل تاثیرگذار است . در طبیعت شیوع کانیبالیسم در گله غیر قابل پیش بینی بوده و تنها برخی از گله ها به آن مبتلا می شوند .